Зоология ғылымының экспрессивтік стилистикамен байланысы

Зоология мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс

Зоология мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми дәлдігі мен көркем бейнелілік қасиеттерінің өзара ықпалдасуында көрінеді. Зоология — жануарларды зерттейтін нақты ғылым, ал экспрессивтік стилистика — тілдің эмоциялық, бейнелі және бағалауыш құралдарын зерттейтін сала. Осы екі бағыттың түйіскен жері тілдің когнитивтік және эстетикалық қызметін айқындауға мүмкіндік береді. Зоологиялық терминдер мен ұғымдар (жануар, түр, экожүйе, мінез-құлық, тіршілік ортасы, миграция, бейімделу) ғылыми контексте нақты мағынаға ие болса да, көркем мәтінде олар экспрессивтік қызмет атқарады. Мысалы, «желдей ұшқан бүркіт», «үнсіз аңдар патшалығы», «орманның жасырын тұрғындары», «тіршілік жолындағы күрес» сияқты тіркестер зоологиялық ұғымдардың поэтикалық әлеуетін көрсетеді. Экспрессивтік стилистика тұрғысынан алғанда, зоология мәтіндері табиғат пен жануарлардың эмоционалды бейнесін жеткізуге мүмкіндік береді. Жануарлардың мінез-құлқы, тіршілік ортасындағы өзара байланысы, аңшылық пен қорғаныш әрекеттері адамның эмоциясын оятып, бейнелі сипат арқылы көркем тілдің мүмкіндігін арттырады. Ғылыми стиль мен экспрессивтік стильдің өзара ықпалдасуы зоологиялық еңбектерде де байқалады. Авторлар зерттеу нәтижесін сипаттау барысында кейде бағалауыш немесе эмоциялық реңкі бар сөздерді қолданады: «ерекше мінез», «қызықты бейімделу», «ғаламдық тіршілік гармониясы», «аңдардың сырлы әлемі». Бұл тәсіл ғылыми мәтіннің эмоционалды әсерін күшейтіп, ақпаратты қабылдауды жеңілдетеді. Қорыта келгенде, зоология мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми және көркем қызметтерінің тоғысуында жатыр. Зоологиялық ұғымдардың көркем және метафоралық түрде қолданылуы тілдің бейнелеу мүмкіндігін кеңейтіп, адамның табиғатты қабылдауын және экологиялық ойлауын тереңдетеді. Осылайша, зоология тілі тілдік жүйедегі функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.

Мәтін бойынша сөздік

Қазақша термин/тіркес	Орысша баламасы	Түсіндірмесі
зоология	зоология	Жануарлар дүниесін, олардың құрылысы мен тіршілігін зерттейтін ғылым.
экспрессивтік стилистика	экспрессивная стилистика	Тілдің эмоциялық, бейнелі, әсерлі құралдарын зерттейтін стилистика бөлімі.
ғылыми дәлдік	научная точность	Ғылымда қолданылатын ұғымдардың нақты, дәл берілуі.
көркем бейнелілік	художественная образность	Тілдегі поэтикалық, метафоралық, эмоциялық көріністердің жиынтығы.
жануар	животное	Tірі ағзалардың бір тобы, жан-жануарлар әлемінің мүшесі.
түр	вид	Жануарлар мен өсімдіктердің табиғи жіктелу жүйесіндегі ең негізгі бірлігі.
экожүйе	экосистема	Тірі организмдер мен олардың мекен ету ортасының біртұтас жүйесі.
мінез-құлық	поведение	Жануарлардың әрекеті, тіршілік ету кезіндегі әдеттері мен реакциялары.

Практикалық тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтіннен көркем-экспрессивтік тіркесті теріп жазыңыз және олардың эмоционалды мағынасын түсіндіріңіз.

2-тапсырма. Кестені толтырыңыз:

Ғылыми сөз	Көркем-экспрессивтік баламасы
жануарлар әлемі
мінез-құлық
экожүйе
тіршілік үшін күрес

3-тапсырма. Төмендегі сөздерді пайдаланып өз метафораларыңызды құрастырыңыз:

Жануар, Табиғат, Тіршілік, Қозғалыс, Әлем

4-тапсырма. «Жабайы табиғаттың сырлы тілі» тақырыбында 5–6 сөйлемдік көркем мини-мәтін жазыңыз.

5-тапсырма. Тиісті сөздерді қойып, мәтінді толықтырыңыз.

Экспрессивтік __________ тұрғысынан алғанда, зоология мәтіндері табиғат пен жануарлардың _________ бейнесін жеткізуге мүмкіндік береді. Жануарлардың мінез-құлқы, тіршілік ортасындағы өзара ________, аңшылық пен қорғаныш ________ адамның эмоциясын оятып, бейнелі сипат арқылы көркем тілдің мүмкіндігін арттырады. Ғылыми стиль мен экспрессивтік стильдің өзара ықпалдасуы __________ еңбектерде де байқалады.

6-тапсырма. "Төрт сөйлем" әдісін қолданып, тұжырым жасаңыз.

Орманның сыры

Орман – жануарлардың үнсіз патшалығы. Әр ағаштың түбінде, әр бұтаның арасында өмірдің өз ырғақтары бар. Түнгі түнекте түлкі үнсіз жүреді, қасқырдың көзінде ай сәулесі жарқырайды, ал бүркіт аспан биігінен барлығын бақылап тұр. Зоология бізге осы әлемнің тәртібін, әр тірі жанның мінезін түсінуді үйретеді. Жануарлар тіршілігі – табиғаттың поэзиясы, олардың әрбір әрекеті – өмірдің нәзік гармониясына қосылған әуен. Біз аңдардың өмірін зерделей отырып, олардың күресі мен бейімделуін көріп, өз өмірімізге философиялық ой қосамыз. Табиғаттағы әр тіршілік иесі бізге сабырлық пен тапқырлықты үйретеді. Құстың ұшуы, аюдың аң аулауы, түлкінің жасырын қозғалысы – бәрі адамның ішкі әлемін байытады, ой мен сезімді тереңдетеді. Орман – бұл тек жануарлар мекені ғана емес, адамның рухына дем беретін философиялық әлем.

Жануарлар – табиғаттың тілсіз ұстаздары

Жануарлар – табиғаттың тілсіз ұстаздары. Олар сөзбен емес, ісімен, қозғалысымен, мінез-құлқымен сабақ береді. Балықтар өз жолын табу үшін ағынмен күрессе, құстар аспанда бағыт табуды үйретеді. Әр жануардың өмірі – бейбітшілік пен күрестің, тәуелділік пен еркіндіктің айқын мысалы. Зоология осы күрделі әлемді түсінудің кілті. Біз жануарлардың мінез-құлқын зерттей отырып, олардың тіршілігіндегі нәзік байланыстарді көріп, әлемнің үйлесімділігіне таң қаламыз. Бұл білім бізге адам мен табиғат арасындағы үндестікті сезінуге көмектеседі. Табиғат бізге үнемі сабақ береді: аңдардың төзімділігі, үйірдегі біріктігі, қоршаған ортаға бейімделуі – бәрі адамның рухани байлығын арттыратын құндылық.

Мәтін бойынша сөздік

Қазақша сөз/тіркес	Орысша баламасы	Түсіндірмесі
орман	лес	Түрлі ағаштар мен жануарлар мекендейтін табиғи экожүйе.
үнсіз патшалық	безмолвное царство	Ормандағы тыныштық пен табиғи үйлесімділікті бейнелі түрде атау.
ырғақ	ритм	Табиғаттағы немесе тіршілік иелерінің өміріндегі қайталанатын қозғалыс, тәртіп.
түнек	мрак, темнота	Жарық аз, қараңғылық басқан кеңістік.
ай сәулесі	лунный свет	Айдан шағылысқан жарық.
бақылау	наблюдение	Бір нәрсені қадағалау, көз салу әрекеті.
тәртіп	порядок	Табиғаттағы заңдылық, белгілі бір жүйе.

Тапсырмалар

1-тапсырма. Терминдер мен бейнелі сөздердің мағынасын ашыңыз

2-тапсырма. Мәтіннен 5 метафора табыңыз

Мысалы: «жануарлар – табиғаттың тілсіз ұстаздары»

3-тапсырма. Синонимдік қатар түзіңіз.

4-тапсырма. Антоним жазу

5-тапсырма. «Орман – адамның рухани ұстазы» тақырыбында 8–10 сөйлемдік шағын эссе жазыңыз.

6-тапсырма. Төмендегі сөздерді пайдаланып, көркем тіркестер жасаңыз.

орман, құс, өзен, жарық, көлеңке

Мысалы: «Орман – табиаттың тыныс алатын жүрегі».

7-тапсырма. «INSERT» әдісі. Мәтінді қайта оқып, төмендегі белгілерді қойыңыз:

✔ – таныс ақпарат

● – жаңа ақпарат

? – түсініксіз, сұрақ тудыратын мәлімет

! – қызықты, таңғаларлық ақпарат

Зоология және жануарлар әлемі

Жануарлар әлемі тек ғылыми зерттеу үшін емес, сондай-ақ адамның жүрегін, ойын байытатын поэзия көзі болып табылады. Зоология тек жануарларды сипаттамайды, ол өмірдің ырғағын, тіршіліктің әуенін сезіндіреді. Ал экспрессивтік стилистика сол ырғақты сөзге айналдырады. Бірі көзге, бірі жүрекке әсер етеді. Бірі дерек айтады, бірі әсер сыйлайды. Ал екеуі қосылғанда ғана табиғаттың шын сұлулығы ашылады. Тіршілік – үндестік. Аспандағы құс та, жердегі аң да, суда жүзген балық та – барлығы бір әуеннің ноталары. Зоология сол ноталарды зерттейді, ал стилистика сол әуенді сөзбен ойнайды. Екеуі бірігіп, адамға бір шындықты айтады: өмір – әдемі, табиғат – тірі, ал сөз – сол өмірдің жүрегі. Сондықтан зоология мен экспрессивтік стилистика – бір-бірінен алыс ғылымдар емес. Олар – табиғат пен тілдің егіз ұлдары. Бірі – жаратылыстың тынысын тыңдаса, бірі – сол тынысты жүрекке жеткізеді. Ал адам сол екеуінің арасынан өмірдің шынайы мәнін табады.

Қорытынды

Зоология мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми дәлдігі мен көркем бейнелілік қасиеттерінің өзара ықпалдасуында көрінеді. Зоологиялық ұғымдардың көркем және метафоралық түрде қолданылуы тілдің бейнелеу мүмкіндігін кеңейтіп, адамның табиғатты қабылдауын және экологиялық ойлауын тереңдетеді. Зоология тілі тілдік жүйедегі функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.