ҚАЗАҚ ТІЛІ ЭКСПРЕССИВТІК СТИЛИСТИКАСЫНЫҢ ПСИХОЛИНГВИСТИКА ҒЫЛЫМЫМЕН КОНСОЛИДАЦИЯЛАНУ МОДЕЛІ
Тіл мен психологияның өзара ықпалдасуын зерттеу
Кіріспе
Психолингвистика – тіл және психологияның өзара ықпалдасуын зерттейтін ғылым. Бұл салада тілдің қалай қолдпнылатыны, сөздердің адам психологиясына әсер етуі және олардың коммуникациядағы рөлін түсінуге бағытталады. Экспрессивті стилистика адамның көңіл-күй, эмоциялары мен сезімдерін тіл арқылы жеткізу тәсілдеріне байланысты. Қазақ тілінің экспрессивтік құралдары адамдардың ішкі жан-дүниесін, эмоцияларын, көзқарастарын, сезімдерін білдіруде маңызды.
Эмоцияларды білдіретін экспрессивті сөздер мен тіркестер
Қазақ тіліндегі эмоцияларды көрсету үшін қолданылатын метафоралар мен теңеулер көп кездеседі. Психолингвистикалық тұрғыдан бұл сөздер адамның психологиялық жағдайын айқындайды. Мысалы: «Құтты қонысқа қонған құс» – адамның көңіл-күйі өте жақсы екенін білдіреді. «Жүрегі тастардай ауыр» – адамдағы күйзеліс, ауыр ойларды көрсетеді. «Көзінен от шығып тұр» – ашу мен ыза сезімін білдіреді. Бұл метафоралар адамның психологиялық жағдайын бейнелейді. Психолингвистика тұрғысынан бұл тіркестер тілдің қалай эмоцияны бейнелейтінін және адамның ішкі дүниесін сөз арқылы сыртқа шығаратынын көрсетеді. Тілдің адам қабылдауына әсерінде тіл арқылы адамның сезімдері мен көзқарастары беріледі. Экспрессивті құралдар адамның өзін қоршаған әлемді қалай қабылдайтынын, қандай эмоцияларды бастан өткеріп жатқанын көрсетеді. Қазақ тілінде сөйлеу арқылы біз тек ақпарат қана бермейміз, сонымен қатар ішкі күйімізді де жеткіземіз. Мысалы, «Бір жағын көкке қаратып, екінші жағын жерге қаратқан» – адам өзінің жағдайы мен бағыты туралы ішкі күйін, болашаққа деген көзқарасын айтады. Бұл тіркес адамның ішкі шатасқан немесе күмәнданған күйін білдіреді.
Қазақтың әлеуметтік және мәдени ерекшеліктері арқылы психологиялық әсер ету
Қазақ тілінде қолданылатын сөздер мен тіркестер әлеуметтік және мәдени контекстерге негізделген. Бұл сөздер адамның сезімін білдіре отырып, психологиялық тұрғыдан әсер етеді. Оны мысалдар арқылы талдасақ, «Қазақтың жүрегі кең» – бұл тіркес адамның кең пейілділігін, ашық-жарқын болуын білдіреді, сондай-ақ қоғамдағы адамаралық қарым-қатынастың психологиялық ықпалын көрсетеді. «Әкеге қарап ұл өсер» – бұл тіркес қоғамдағы отбасылық тәрбие мен адамның психологиялық қалыптасуын көрсетеді. Әке мен бала арасындағы қарым-қатынас тіл арқылы берілген осы тіркес арқылы қоғамның құндылықтары мен тәрбие принциптері жеткізіледі.
Тіл мен эмоцияның байланысы
Қазақ тілі эмоцияларды көрсетуде өте бай, әсіресе сөздердің мәні мен астары адамның психологиясына қатты әсер етеді. Экспрессивті құралдар адамның көңіл-күйін, эмоциялық жағдайын өте дәл көрсетеді. Тілдің адам психологиясына әсер етуінің маңызды бір бөлігі – эмоцияларды сыртқа шығару. Мысалы, «Жүрегінде өрт өшпейді» – адамның терең өкініші мен кегін білдіреді. Бұл тіркес психологиялық ауыртпалықты білдіреді. «Қанаттарыңды қырққан» – адамның арманын, үмітін сындырып, оның ішкі күйін қашан жоғалтқанын көрсету үшін қолданылады.
Психолингвистика тұрғысынан қазақ тіліндегі экспрессивті элементтер адамның психологиялық халін, эмоцияларын, қарым-қатынастарын және дүниетанымын айқындайды. Экспрессивті тіркестер мен сөздер адамның ішкі сезімдерін, көңіл-күйін тіл арқылы жеткізуге мүмкіндік береді. Қазақ тілінің байлығы мен ерекше стильдері қоғамның психологиясын және мәдениетті тереңнен көрсетуге қызмет етеді.
Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының психолингвистикамен консолидациялану моделі
| Бөлік | Анықтамасы | Психолингвистикалық түсінік | Экспрессивтік стилистика белгілері | Өлшемдер/көрсеткіштер | Зерттеу әдістері | Қолдану бағыттары |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Фонетика-фонология және интонация | Экспрессивті стилистиканы айқындайтын дыбыс (интонация, темп, дауыс күші) деңгейі | Аффективті белгілер, тондық сигнализация | Интонациялық вариациялар, темптің өзгеруі, дауыс күші мен тембр дің өзгерісі | Диапазоны, сөйлеу жылдамдығы (сөйлем саны/сек), интенсивтілік | Бағалау,интонация бойынша транскрипция | Әдебиет талдауы, тіл үйрету, сөйлеу синтезін жетілдіру |
| Лексика және семантика | Экспрессив лексика мен бағалау семантикасының жүйесі | Бағалаушы семантика, аффективті валенттілік, метафора және бейнелеу | Эпитеттер, бейнелі сөздер, бағалау лексикасы, образдық тіл | Бағалау лексемаларының жиілігі, семантикалық бейнелі тілдесу деңгейі | Корпус талдауы, психолингвистикалық тапсырмалар (бағдарлау рейтингі, метафора түсіну) | Стиль талдауы, көркем мәтінді генерациялау/әзірлеу |
| Синтаксис және ақпараттық құрылым | Экспрессивті стильдегі тақырып-ғағы және сөйлем тіркесінің ұйымдасуы | Ақпараттық құрылы,тақырып-түсініктеме | Тақырып-комментарий айырбастау, қайталау арқылы айқындау | Сөйлем түрлерінің үлесі, дискурстық белгілер | Корпус арқылы синтаксис талдауы, қабылдау бағасы, тапсырмалар | Стильдік талдау, мәтіндік құрылымды жобалау |
| Дискурстық прагматика және жанрлық экспрессия | Дискурстық байланыстыру, жанрлық нормалар | Дискурстық талдау, жанрлық конвенциялар | Риторикалық құрылымдар, параллелизм, қайталау | Дискурстық маркерлер жиілігі, риторикалық құралдар қолданылуы | Дискурс талдау, жанрлық талдау, прагматика эксперименттері | Риторика талдауы, әдеби стильді зерттеу, оқыту контексттеріфакторлар |
| Әлеуметтік – психолингвистикалық факторлар | Жеке тұлға және әлеуметтік контекст экспрессивтілікті қалай өзгерткендiгі | Әлеуметтік лингвистикалық айнымалылар, сәйкестік, стильді ауыстыру | Бейімделу, тұлға бейнесі, аудиторияға бағытталу | Жасы, жынысы, әлеуметтік –экономикалық мәртебе | Әлеуметтік лингвистикалық сұхбаттар, дискурс талдауы, сұралымдар | Тіл саясаты, стильдік вариацияларды түсіндіру |
| Когнитивті эмоционалдық өңдеу | Эмоциялық бағалау және экспрессивті ұғымдарды өңдеу механизмдері | Эмоционалдық үдеріс, тілдік эмоциялар | Эмоционалдық реакциялар, эмпатия, эмоционалдық таңбалар | Реакция уақыты, дұрыс жауап беру | Психолингвистикалық эксперименттер, нейроимиджинг, реакция уақыты тапсырмалары | Клиникалық лингвистика, тілдік үйрету |
Қазақ тілі экспрессивтік стилистиканың психолингвистикамен консолидациялануын жүйелейтін фразеологизмдер және олардың мағынасы
«Аузына су толтырған» – бір нәрсеге таңқалып, сөз таппай қалған адам туралы.
«Көптің біреуі» – жалпыға ортақ, белгілі бір дәстүр немесе әдет аясында қарастырылатын адам.
«Жүрегі жылау» – терең қайғы немесе өкініш сезімін білдіреді.
Нақыл сөздер
"Сөз - адам серігі" Сөздердің күшін, олардың қарым-қатынас орнатудағы маңызын сипаттайды.
"Тіл - халықтың жаны" Тіл арқылы халықтың мәдениеті мен психологиясы анықталады.
"Ел боламын десең, бесігіңді түзе" Ұлттық идентичность, психологиялық даму, және халықтың мәдениеті арасындағы байланысты атап өтеді.
"Тілсіз адам - тұлсыз адам" Тілдің тұлғалық қалыптастырудағы маңыздылығы туралы айтылады.