Физика ғылымының экспрессивтік стилистикамен байланысы
Физика ғылымы мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс
Физика мен экспрессивтік стилистика
Физика ғылымы мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми және көркем қызметтерінің өзара ықпалдасуы арқылы көрініс табады. Физика тек табиғат құбылыстарын зерттейтін нақты ғылым емес, сонымен қатар тілдік бейнеліліктің ерекше қайнар көзі болып табылады. Физикалық терминдер мен ұғымдар көп жағдайда метафоралық сипат алып, көркем мәтінде экспрессивтік қызмет атқарады.
Физикалық құбылыстар — қозғалыс, энергия, тартылыс, жарық, толқын, масса, жылдамдық, өріс сияқты ұғымдар — ғылыми тұрғыдан нақты мағынаға ие болғанымен, көркем және публицистикалық мәтіндерде эмоциялық және символикалық реңкпен қолданылады. Мысалы, «ол мені өз орбитасына тартты», «жүрегімде энергия оянды», «сезім толқыны», «өмірдің импульсі», «жарық сәуледей үміт» деген тіркестер физика терминдерінің поэтикалық әлеуетін дәлелдейді.
Ғылыми тіл мен экспрессивтік стилистика арасындағы өзара байланыс зерттеу дискурсында да байқалады. Физика саласындағы ғылыми еңбектерде авторлар зерттеу нәтижесін сипаттау барысында белгілі бір дәрежеде бағалауыш немесе эмоциялық реңкі бар сөздерді қолданады: «айрықша нәтиже», «жоғары дәлдік», «таңғаларлық құбылыс», «аса күрделі процесс» сияқты тіркестер ғылыми мәтіннің әсерлілігін арттырады. Бұл тәсіл ғылыми коммуникацияны жандандырып, ақпаратты қабылдауды жеңілдетеді.
Физика тілінің көркем әдебиетте қолданылуы — тілдің метафоралану процесінің айқын көрінісі. Физикалық ұғымдар адамның ішкі әлемін, сезім динамикасын және әлеуметтік құбылыстарды сипаттауда бейнелі құрал ретінде қызмет етеді. Мұндай қолданыстар ғылыми терминдердің семантикалық ауқымын кеңейтіп, тілдің экспрессивтік әлеуетін күшейтеді.
Қорыта келгенде, физика ғылымының экспрессивтік стилистикамен байланысы ғылым мен өнердің, рационалдық пен эмоцияның тоғысу нүктесінде жатыр. Физика терминдерінің көркем және метафоралық мағынада қолданылуы тілдің бейнелеу мүмкіндігін арттырып қана қоймай, адамның әлемді қабылдау тәсілін де тереңдетеді. Осылайша, физика тілі тілдік жүйенің функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз/тіркес | Орысша баламасы | Түсіндірмесі |
|---|---|---|
| Экспрессивтік стилистика | экспрессивная стилистика | Тілдің әсерлі, эмоциялық құралдарын, көркемдік тәсілдерін зерттейтін тіл білімі саласы |
| Өзара ықпалдасу | взаимодействие | Екі не одан көп құбылыстың бір-біріне әсер етуі, байланысуы |
| Тілдік бейнелілік | языковая образность | Сөз арқылы бейне, көркем сурет жасау қасиеті |
| Физикалық құбылыс | физическое явление | Табиғатта орын алатын қозғалыс, энергия, толқын, жарық сияқты процестер |
| Нақты мағына | прямое значение | Сөздің тура, ғылыми немесе негізгі мағынасы |
| Метафоралық сипат | метафорический характер | Сөздің жанама, бейнелі түрде қолданылуы |
| Эмоциялық реңк | эмоциональная окраска | Сөздің сезім тудыратын қосымша мағынасы |
| Символикалық мән | символическое значение | Зат пен құбылысты астарлы, ишара түрде білдіру |
| Поэтикалық әлеует | поэтический потенциал | Сөздің көркем мәтінде бейнелі қызмет атқару мүмкіндігі |
| Бағалауыш сөздер | оценочная лексика | Бағалау, пікір білдіретін тілдік бірліктер |
| Ғылыми дискурс | научный дискурс | Ғылыми мәтіндерде қолданылатын тілдік орта мен стиль |
| Әсерлілік | выразительность | Тілдің әсер қалдыру, эмоция тудыру қабілеті |
| Метафоралану процесі | процесс метафоризации | Ғылыми немесе нақты сөздердің көркем мағынада қолданылуы |
| Семантикалық ауқым | семантический диапазон | Сөздің мағыналық кеңдігі, қолданылу өрісі |
| Функционалдық стиль | функциональный стиль | Тілдің әр салада қолданылуына байланысты стильдік түрі |
| Рационалдық | рациональность | Ақылға, логикаға негізделген ойлау |
| Эмоция | эмоция | Адамның сезімдік күйі |
| Тоғысу нүктесі | точка пересечения | Екі құбылыстың ұштасатын, кездесетін жері |
| Тілдік жүйе | языковая система | Тілдің барлық элементтерінің біртұтас құрылымы |
| Ішкі әлем | внутренний мир | Адамның сезімі, ойы, рухани дүниесі |
Практикалық тапсырмалар
1-тапсырма. Синонимдік қатар түзіңіз
2-тапсырма. Тіркестердің мағынасын түсіндіріңіз
Төмендегі тіркестердің көркем (ауыспалы) мәнін ашыңыз:
3-тапсырма. Ұғымдардың қайсысы ғылыми стильге, қайсысы көркем стильге тән?
Толқын, жылдамдық, үміт сәулесі, өріс, сезім толқыны, импульс, жүрек энергиясы, орбитаға тарту, масса
4-тапсырма. Метафора ойлап табыңыз
Физикалық терминдерді пайдаланып кем дегенде 4 жаңа бейнелі тіркес жасаңыз
Мысалы: «жүректің магнит өрісі»
5-тапсырма. Визуалды тапсырма
Физика + тіл байланысын көрсететін шағын интеллект-карта жасаңыз
Түйіндер: құбылыстар, метафора, стиль, ерекшелігі, сезім
6-тапсырма. Дәлелде немесе терісте
Төмендегі пікірдің бірін таңдап, логикалық дәлелдермен негіздеңіз:
7-тапсырма. Қорытынды жасаңыз
Мәтін мазмұнына сүйеніп, төмендегі тұжырымдардың дұрысын белгілеңіз:
Физика – қозғалыс пен жарықтың тілі
Физика – әлемнің жүрегі соғатын тылсым ырғақ
Физика – қозғалыс пен жарықтың тілі
Физика – әлемнің жүрегі соғатын тылсым ырғақ. Ол көрінбейтін заңдар мен көзге ілінбес күштердің сырын ашады. Әрбір толқын, әрбір жарық сәулесі, әрбір тыныс – осы ұлы ғылымның үнсіз әуені. Физика – қозғалыстың поэзиясы. Атомдар мәңгі айналыста, планеталар орбитасында тербеледі, ал уақыт өз осін айналып, бәрін өз заңына бағындырады. Бәрі қозғалыс, бәрі энергия. Адамның ойы да, жүрегі де – бір кішкентай ғалам. Онда тартылыс бар, тебіліс бар, жарық пен көлеңке бар.
Кейде өмір де Ньютонның заңына ұқсайды: біреу саған әсер етсе, сен де міндетті түрде жауап бересің. Әр әрекеттің өз қарсы әсері бар. Тек кейде ол механикалық емес, рухани сипатта көрінеді. Бір жылы сөз энергияның толқынын тудырып, бүтін әлемді өзгерте алады.
Жарық – физиканың жүрегі. Ол тек фотондар ағыны емес, үміттің символы. Түнектен жарыққа ұмтылу – адамның да, табиғаттың да мәңгі заңы. Әлемнің бар сұлулығы жарықта көрінеді, ал жарық физикасыз өмір сүре алмайды. Физика бізге тәртіпті, үйлесімділікті, тепе-теңдікті үйретеді. Әр формула – ойдың мүсіні, әр заң – ғаламның тынысы. Ал ғалам – ең ұлы лаборатория. Онда біз де бір бөлшекпіз, бірақ сол бөлшектің ішінде тұтас әлемнің мәні бар.
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз/тіркес | Орысша баламасы | Түсіндірме (қысқаша) |
|---|---|---|
| Тылсым ырғақ | таинственный ритм | Ғаламдағы жасырын, көзге көрінбейтін үйлесімді қозғалыс |
| Көрінбейтін заңдар | невидимые законы | Табиғаттың физикалық заңдылықтары, сырттай байқалмайтын күштер |
| Көзге ілінбес күштер | незримые силы | Гравитация, энергия, өріс сияқты абстрактылы физикалық күштер |
| Толқын | волна | Энергия тасымалдайтын тербеліс қозғалысы |
| Жарық сәулесі | луч света | Фотондар ағымынан тұратын электромагниттік толқын |
| Қозғалыстың поэзиясы | поэзия движения | Қозғалыс құбылыстарын көркем, бейнелі түрде сипаттау |
| Атомдардың айналысы | вращение атомов | Атом ішіндегі бөлшектердің қозғалысы мен динамикасы |
| Орбита | орбита | Аспан денелерінің қозғалыс траекториясы |
| Уақыттың өз осі | собственная ось времени | Уақыт ағымының үздіксіз әрі бағытталған табиғаты туралы метафора |
| Энергия | энергия | Жұмыс істеуге және қозғалысқа мүмкіндік беретін құбылыс |
| Тартылыс | притяжение | Денелердің бір-бірін тарту күші (гравитация) |
| Тебіліс | отталкивание | Денелердің бірін-бірі итеру әрекеті |
| Ньютонның заңы | закон Ньютона | Механикадағы негізгі үш заңның бірі; әрекет-қарсы әрекет принципі |
| Қарсы әсер | противодействие | Әр әрекетке тең әрі қарама-қарсы реакцияның болуы |
| Энергия толқыны | волна энергии | Энергияның таралуын бейнелі түрде көрсету |
| Жарық – үміт символы | свет — символ надежды | Жарықтың рухани, символикалық мағынасы |
| Тепе-теңдік | равновесие | Физикалық немесе рухани үйлесім, баланс күйі |
| Формула – ой мүсіні | формула — скульптура мысли | Заңдылықты қысқа әрі анық сипаттайтын ғылыми белгі жүйесі |
| Ғалам тынысы | дыхание вселенной | Ғаламның тұрақты қозғалысы мен динамикасын көркем бейнелейтін метафора |
| Лаборатория | лаборатория | Ғылыми тәжірибелер жүргізілетін орын; мәтінде – бүкіл ғалам |
Тапсырмалар
1-тапсырма. Мәтіннен метафоралық қолданыстарды теріп жазыңыз
Мысалы: «Физика – қозғалыстың поэзиясы»
Кемінде 5 метафора анықтаңыз
2-тапсырма. Физикалық терминдерді және олардың көркем баламасын сәйкестендіріңіз
3-тапсырма. Төмендегі тіркестерді түсіндіріңіз
4-тапсырма. Физикалық терминдерді пайдаланып кемінде 5 жаңа метафора жазыңыз
Мысалы: «Жүрек — ішкі әлемнің генераторы»
5-тапсырма. Шығармашылық мини-эссе (8–10 сөйлем)
Тақырыптардың бірін таңдаңыз:
6-тапсырма. Мәтінді жалғастырыңыз
Соңғы сөйлемді негізге ала отырып, 5–7 сөйлеммен мәтінді жалғастырыңыз:
«Біз – ғаламның кішкентай бөлшегі болсақ та, ішімізде бүкіл әлемнің сыры бар...»
7-тапсырма. Венн диаграммасы
«Ғылыми стиль» мен «көркем стильдің» ұқсастықтары мен айырмашылықтары
8-тапсырма. Пікір білдіріңіз
«Жарық – тек физикалық құбылыс па, әлде рухани символ ма?»
Физика және өмір философиясы
Физика — бұл тек формулалар мен заңдар жүйесі емес
Физика және өмір философиясы
Физика — бұл тек формулалар мен заңдар жүйесі емес. Ол — әлемді түсінудің терең философиясы. Әрбір қозғалыс, әрбір жарық сәулесі, әрбір тыныштықтың өзінде физиканың заңы мен өмірдің мәні жатыр. Адам өмірі де физикалық әлемнің заңдылығымен үндес. Біз үнемі қозғалыстамыз — денеміз ғана емес, ойымыз, сезіміміз, арманымыз да қозғалыс үстінде.
Ньютон айтқандай, әрбір әрекетке қарсы әсер бар: біз жақсылық жасасақ — ол бізге қайтып оралады, егер ауыр сөз айтсақ — оның да толқыны өзімізге жетеді. Демек, физика тек материяның ғана емес, адам рухының да заңдарын бейнелейді. Энергия сақталады дейді физика. Шынында да, адам бойындағы мейірім мен жылу да жоғалмайды — ол басқаға беріліп, қайта оралады.
Әлемдегі барлық нәрсе — байланыс, өзара тәуелділік. Бұл Эйнштейннің салыстырмалылық теориясындағыдай: бәрі бір-бірімен байланыста, бәрі бір-біріне әсер етеді. Жарық – физиканың да, өмірдің де басты нышаны. Жарықсыз ғалам да, адам да өмір сүре алмайды. Ол – білімнің, үміттің және рухани оянудың символы. Күн сәулесі қалай тіршілікті оятады, дәл солай адамның ішкі жарығы да айналасындағыларға жылу береді.
Физика тепе-теңдік пен үйлесімділікті үйретеді. Табиғаттағы әрбір бөлшек өз орнында, әрбір қозғалыс – заңға бағынады. Сол сияқты, адам өмірінде де тепе-теңдік қажет: сезім мен сана, әрекет пен ой, үміт пен шындық арасында.
Қорыта айтқанда, физика — әлемнің философиясы, ал философия — адамның ішкі физикасы. Ғылым бізге табиғаттың сырын ашуды үйретсе, өмір сол заңдардың адам жанына қалай әсер ететінін көрсетеді. Физика мен философияның түйіскен жерінде адам өз болмысының мәнін табады.
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз/тіркес | Орысша аудармасы | Түсіндірмесі (қысқаша) |
|---|---|---|
| Физика | физика | Табиғаттағы құбылыстарды, қозғалыс пен энергияны зерттейтін ғылым |
| Өмір философиясы | философия жизни | Өмірдің мәнін, адамның орнын түсіндіретін философиялық бағыт |
| Заңдылық | закономерность | Құбылыстар арасындағы тұрақты байланыс |
| Қозғалыс | движение | Дененің немесе құбылыстың орын ауыстыру үдерісі |
| Жарық сәулесі | луч света | Жарықтың кеңістікте таралуы |
| Тыныштық | покой | Қозғалыссыз күй, статикалық жағдай |
| Үндестік | гармония | Бөлшектердің немесе ойлардың үйлесімді байланысы |
| Әрекет | действие | Адамның не құбылыстың жасаған қимылы |
| Қарсы әсер | противоположное воздействие | Әрекетке жауап ретінде пайда болатын әсер |
| Толқын | волна | Тербелістің кеңістікке таралуы |
| Энергия | энергия | Жұмыс істеу қабілеті |
| Материя | материя | Барлық физикалық денелердің негізі |
| Рух | дух | Адамның ішкі дүниесі, жан әлемі |
| Байланыс | связь | Екі объектінің немесе құбылыстың өзара қатынасы |
| Тәуелділік | зависимость | Бір нәрсенің басқа нәрсеге бағыныштылығы |
| Салыстырмалылық теориясы | теория относительности | Эйнштейннің кеңістік, уақыт және қозғалыс туралы ілімі |
| Нышан | символ | Белгілі бір ұғымның таңбалық мағынасы |
| Үміт | надежда | Болашаққа сенім |
| Тепе-теңдік | равновесие | Қарсы күштердің теңдігі, үйлесім күйі |
| Үйлесімділік | гармоничность | Элементтердің бір-бірімен жарасымды қатынасы |
| Бөлшек | частица | Материяның ең ұсақ құрылымдық бөлігі |
| Сана | сознание | Адамның ойлау, түсіну қабілеті |
| Болмыс | сущность, бытие | Адамның мәні, мән-мағынасы |
| Сыр | тайна, суть | Жасырын мән, ішкі мазмұн |
Тапсырмалар
1-тапсырма. Тіркестерді түсіндіріңіз
Төмендегі тіркестердің бейнелі мәнін түсіндіріңіз:
2-тапсырма. Метафораларды анықтау
Мәтіннен метафоралық тіркестерді табыңыз
Мысалы: «Физика — әлемнің философиясы»
Кемінде 5 метафора жазыңыз
3-тапсырма. Терминдер мен көркем тіркестерді сәйкестендіріңіз
4-тапсырма. Эссе жазу
Тақырыптардың бірін таңдаңыз:
5-тапсырма. Бос орындарға тиісті сөздерді қойыңыз
6-тапсырма. Мейірім мен жылу энергиясын сақтау
Мәтінде адам бойындағы мейірім мен жылу энергиясы жоғалмайды, қайта оралады деп айтылған. Ойлап көріңіз: мейірім мен жылу энергиясын нақты өмірде қалай «сақтауға» болады?
Мысалдар келтіріңіз: отбасы, достар, мектептегі жағдай
7-тапсырма. Үзінді мазмұнын сақтай отырып, қайта жазыңыз (парафраз)
Әлемдегі барлық нәрсе — байланыс, өзара тәуелділік. Бұл Эйнштейннің салыстырмалылық теориясындағыдай: бәрі бір-бірімен байланыста, бәрі бір-біріне әсер етеді. Жарық – физиканың да, өмірдің де басты нышаны. Жарықсыз ғалам да, адам да өмір сүре алмайды. Ол – білімнің, үміттің және рухани оянудың символы. Күн сәулесі қалай тіршілікті оятады, дәл солай адамның ішкі жарығы да айналасындағыларға жылу береді.
Қорытынды
Физика ғылымының экспрессивтік стилистикамен байланысы ғылым мен өнердің, рационалдық пен эмоцияның тоғысу нүктесінде жатыр. Физика терминдерінің көркем және метафоралық мағынада қолданылуы тілдің бейнелеу мүмкіндігін арттырып қана қоймай, адамның әлемді қабылдау тәсілін де тереңдетеді. Осылайша, физика тілі тілдік жүйенің функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.