Әдебиет ғылымымен экспрессивтік стилистиканың консолидациялануы
Тақырып: Өмір ұлы мүмкіндік
Өмір ұлы мүмкіндік
Өмір – адам баласына бір-ақ рет берілетін ұлы мүмкіндік. Әрбір таңның атуы, әрбір кештің батуы – осы мүмкіндіктің бір сәті ғана. Адам өмірінің мәні байлықта да, атақта да емес, жүректегі мейірім мен жан тазалығында. Кейде өмір бізге сынақ береді: қуаныш пен қайғы қатар жүреді, ал нағыз күш – сол сәттерде берілмеу.
Адам өмір бойы өз жолын іздейді. Бірі бақытты махаббаттан табады, бірі еңбектен, енді бірі ізгіліктен. Өмір – теңіз секілді, ал біз – сол теңізде жүзген кеме. Кейде толқындар қатты соғып, бағыттан жаңылтамыз, бірақ бастысы – желкенімізді қайта көтеру. Әрбір күн – жаңа мүмкіндік. Қателік жасау – өмірдің бір бөлігі, ал одан сабақ алу – рухтың жетілуі.
Өмірде кішкентай қуаныштардың өзі үлкен мәнге ие: баланың күлкісі, достың қолдауы, ананың жылы сөзі. Сол сәттер адамды тіршіліктің шын сұлулығына жетелейді. Өмір – өткінші, бірақ із қалдыру – мәңгілік. Ізгі іс, жақсы сөз, адал еңбек – міне, адамның артында қалатын нағыз мұра. Уақыт өте бәрі өзгереді, бірақ адамдық қасиет пен рух биіктігі өзгермейді.
Сондықтан өмірді сүйіп, оны мәнді ету – әр адамның өз қолында. Өмірге риза болып, әр сәтінен қуаныш таба білген жан ғана шын бақытты. Өмірді сүйе білу – жүректің жылуы мен сананың кемелдігі. Адам өзін ғана емес, айналасын да жақсы көргенде ғана өмірдің шынайы дәмін сезеді. Біреуге жылы сөз айту, көмек көрсету, қуанышын бөлісу – осының бәрі өмірдің ең асыл сәттері.
Кейде адамдар байлықты, даңқты, атақты өмірдің мәні деп ойлайды. Бірақ уақыт өте келе, бәрі ұмыт болады. Ал жүректе қалатын – жақсылық пен ізгілік. Өмірдің нағыз өлшемі – адамгершілік пен рух биіктігі. Өмір – күрес. Ол кейде бақыт сыйлайды, кейде ауыр соққы береді. Бірақ ең бастысы – берілмеу, өз мақсатыңа жетуге ұмтылу. Әрбір құлаған адам қайта тұрып, жолын жалғастыруы тиіс. Себебі өмірдің өзі – алға жылжу.
Өмірдің тағы бір қыры – уақыт. Уақыт ешкімді күтпейді, бірақ әр адам оны қалай пайдалануын өзі шешеді. Біреу уақытын босқа өткізсе, біреу оны ізгі істерге арнайды. Сол себепті әр сағат, әр минут қымбат. Өмірде бақыт деген ұғым бар. Бірақ бақыт дайын күйде келмейді, оны адам өз қолымен жасайды. Ол – еңбек пен мейірімнің, сенім мен үміттің жемісі. Бір сәттік қуаныш емес, жүректің тыныштығы – нағыз бақыт.
Адам өмірінде отбасының да орны ерекше. Ата-ананың мейірімі, бауырдың қолдауы, достың адалдығы – осылар өмірдің тірегі. Өмір жолы ұзақ болғанымен, оны мәнді ететін – осы адамдардың жылуы. Өмірдің мәні – тек өзің үшін емес, өзгелер үшін де өмір сүруде. Адамның артында қалатын ең қымбат мұрасы – оның жақсы ісі мен адал еңбегі. Сол арқылы ғана адам есімі мәңгі сақталады.
Кейде өмірдің мағынасын түсіну үшін ауыр сәттерден өту керек. Қиындықтар адамның ішкі әлемін байытады, рухын күшейтеді. Бұл – табиғаттың заңы. Күн де, ай да түнсіз жарқырай алмайды.
Сондықтан өмірдің әр сәтін қадірлеу керек. Өткенге өкінішпен емес, ризашылықпен қарау – адамды бақытқа жақындатады. Ал болашаққа сеніммен қарау – ертеңгі күнге үміт сыйлайды. Өмір – үлкен кітап, ал біз оның әр бетін өз қолымызбен жазамыз. Әр беті таза, әр сөйлемі маңызды. Сол себепті өмірімізді шындық пен ізгілікке толтырайық. Өмірдің мәнін табу үшін алысқа барудың қажеті жоқ – ол өз жүрегімізде.
Мәтіндер бойынша экспрессивті және терминологиялық сөздік
| Қазақша сөз / тіркес | Орысша аудармасы | Түсініктеме |
|---|---|---|
| Ұлы мүмкіндік | Великая возможность | Өмірдің бағалы, бір реттік сыйы |
| Мейірім | Доброта, милосердие | Жақсылық жасау ниеті |
| Жан тазалығы | Чистота души | Ішкі рухани тазалық |
| Сынақ | Испытание | Өмірдің қиын сәті, адамды шыңдайтын кезең |
| Теңіз секілді өмір | Жизнь как море | Өмірдің толқынды, өзгермелі болмысын бейнелейді |
| Желкен көтеру | Поднять парус | Қайта күш алып, алға ұмтылуды білдіреді |
| Ізгі іс | Доброе дело | Жақсылық жасау әрекеті |
| Мәңгілік мұра | Вечное наследие | Адам артында қалатын рухани із |
| Рух биіктігі | Высота духа | Ішкі қайрат пен адамдық асқақтық |
| Құндылық | Ценность | Маңызы жоғары рухани немесе адамдық қасиет |
| Өмірдің мәні | Смысл жизни | Адамның тіршіліктегі басты мақсаты |
| Уақыт | Время | Өмірдің өлшемі, шектеулі кезең |
| Сенім | Вера | Ішкі сенушілік, үміт сезімі |
| Бақыт | Счастье | Ішкі тыныштық пен қуаныш күйі |
| Ризашылық | Благодарность | Өмірге шүкіршілік ету сезімі |
Практикалық тапсырмалар
1-тапсырма. «Тұжырымда»
Мәтінді 3–4 сөйлеммен қысқаша мазмұндап жазыңыз.
2-тапсырма. «Ой толғау»
Сұрақ: Неліктен өмірді ұлы мүмкіндік деп атаймыз деп ойлайсың? (5–6 сөйлем).
3-тапсырма. Талдау сұрақтары
1. Мәтінде автор өмірдің мәнін қалай түсіндіреді?
2. Өмірдегі қиындықтар адамға не үйретеді?
3. «Өмір – теңіз секілді» деген тіркестің мағынасы қандай?
4-тапсырма. Дәлелді пікір жазу
Тақырып: «Адам өмірінің мәні – жасаған ісінде». 1 ой тұжырым, 2 дәлел, 1 қорытынды.
5-тапсырма. Парафраз (қайта жазу)
Мәтіндегі сөйлемдерді өз сөзіңмен қайта жазыңыз:
- Өмір – теңіз секілді, ал біз – сол теңізде жүзген кеме.
- Өмірдің мәні байлықта емес, жан тазалығында.
6-тапсырма. Сәйкестендіріңіз
Сол жақтағы тіркестерді оң жақтағы мағыналармен сәйкестендіріңіз:
7-тапсырма. Бос орынды толтырыңыз
2. Әрбір күн – жаңа .
3. Адамның ең үлкен байлығы – мен .
4. Өмірдің мәні – пен .
8-тапсырма. Дискуссия
Тақырып: «Бақытты болу – адамның өз қолында ма?» Иә/Жоқ позициясы, аргументтер, қорытынды пікір.
9-тапсырма. Шығармашылық жұмыс
Тақырып: «Менің өмірге деген көзқарасым». 6–8 сөйлем. Ризашылық, қиындық, бақыт, сенім сөздерін қолдан.
10-тапсырма. Өзін-өзі тексеру
Төмендегі тіркестердің мағынасын жазыңыз:
Адамгершілік – асыл қасиет
Адамгершілік – әр адамның ішкі жан дүниесіндегі ең асыл қасиет
Адамгершілік – асыл қасиет
Адамгершілік – әр адамның ішкі жан дүниесіндегі ең асыл қасиет. Адам өз бойындағы жақсы қасиеттер арқылы қоғамға пайда әкеледі. Мейірімділік пен ізгілік – адамгершіліктің басты белгілері. Әдепті адам айналасына жылулық сыйлайды. Ізгі жүрек – өмірдің мәнін терең түсінетін жүрек. Адамгершілігі мол жан ешқашан өзгенің жүрегін жараламайды.
Кішіпейілділік – адамның рухани байлығының көрінісі. Тәрбиелі адам әрқашан сабыр мен сыйластықты сақтайды. Қайырымдылық жасау – адам баласына ортақ борыш. Ар мен ұят – адамды биік ұстайтын ұлы ұғымдар. Адалдық пен шыншылдық – адамгершіліктің тірегі. Әр адам өзінің іс-әрекетімен адамдық келбетін қалыптастырады. Жақсы адам өзінен кейін жақсы із қалдырады.
Адамгершілік тәрбиедen бастау алады. Отбасындағы сыйластық – адамгершіліктің алғашқы мектебі. Мектеп пен мұғалімдер бала бойына ізгі қасиеттер дарытады. Досқa адал, ата-анаға құрметті болу – нағыз адамдықтың белгісі. Өзгенің қуанышын бөлісу – мейірімнің айғағы. Көмек көрсету – адамның рухани биіктігін танытады. Жақсылық жасаған адамның жүзі нұрланады.
Тәртіп пен жауапкершілік те адамгершіліктің бір бөлігі. Адам өз абыройын ісімен қорғайды. Әдепті сөз – жүректен шығып, жүрекке жетеді. Өзгені тыңдай білу – үлкен мәдениет. Кешірімді болу – адамдық ұлылықтың белгісі. Ренішті сөзден аулақ болу – рухани тазалықтың көрінісі. Әркім өз ісімен елге өнеге болуғa тырысуы керек. Жақсы адам айналасында үміт отын жағады.
Адамгершілікке баулу – ұлт болашағын тәрбиелеу. Жамандыққа жамандықпен емес, жақсылықпен жауап беру – дана іс. Өзін құрметтеген адам өзгені де құрметтейді. Мейірімділік жүректен тарайды. Шынайы адамгершілік – сөз бен істің бірлігі. Адамның жақсы қасиеті уақытпен өлшенбейді. Әрбір ісімізде ар-ожданымызғa жүгінуіміз қажет. Адамдық қасиетті жоғалтпау – өмірдің ең басты сыны. Ізгі ой мен таза ниет – адамды биікке жетелейді. Әр ұрпақ адамгершілік дәстүрін жалғастыруы тиіс. Жақсы мінез – өмірдің сәні. Адамгершілік – мәңгілік рухани құндылық.
Мәтін бойынша экспрессивті және терминологиялық сөздік
| Қазақша сөз / тіркес | Орысша аудармасы | Түсініктеме |
|---|---|---|
| Адамгершілік | Человечность | Адамның рухани және моральдық қасиеті |
| Мейірімділік | Доброта | Жақсылық жасауға дайын болу қасиеті |
| Ізгілік | Благородство | Жақсы ниет, адал пиғыл |
| Кішіпейілділік | Скромность | Өзін жоғары қоймау, қарапайым болу |
| Ар мен ұят | Совесть и стыд | Адамның рухани тазалығын көрсететін ұғымдар |
| Адалдық | Честность | Шыншыл, әділ болу қасиеті |
| Қайырымдылық | Милосердие | Мұқтаж адамғa көмек көрсету |
| Тәртіп | Дисциплина | Белгілі ережелер мен тәртіпке бағыну |
| Жауапкершілік | Ответственность | Ісіне жауап бере білу қасиеті |
| Кешірімділік | Прощение | Басқaның қатесін кешіре алу |
| Әдептілік | Вежливость | Сыпайылық, мәдениетті мінез |
| Ар-ождан | Совесть | Ішкі адамдық өлшем, намыс сезімі |
| Тазалық | Чистота | Рухани және моральдық адалдық күйі |
| Жақсылық | Добро | Ізгі іс, мейіріммен жасалған әрекет |
| Құрмет | Уважение | Сыйластық, бағалау сезімі |
Тапсырмалар
1-тапсырма. «Тұжырымда»
Мәтінді 3–4 сөйлеммен қысқaша мазмұндап жазыңыз.
2-тапсырма. «Ой толғау»
Сұрақ: Неліктен адамгершілік – асыл қасиет деп санаймыз? (5–6 сөйлем).
3-тапсырма. Талдау сұрақтары
1. Мәтінде адамгершіліктің қандай түрлері аталған?
2. Автор адамгершіліктің қай қасиеттерін ерекше атап өтеді?
3. Адамгершілік тәрбиесі неден басталады?
4-тапсырма. Дәлелді пікір жазу
Тақырып: «Адамның шынайы сұлулығы – оның жүрегінде». 1 ой тұжырым, 2 дәлел, 1 қорытынды.
5-тапсырма. Парафраз (қайта жазу)
Мәтіндегі сөйлемдерді өз сөзіңмен қайта жазыңыз:
- Адамгершілігі мол жан өзгенің жүрегін жараламайды.
- Ар мен ұят – адамды биік ұстайтын ұлы ұғымдар.
6-тапсырма. Сәйкестендіріңіз
Сол жақтағы тіркестерді оң жақтағы мағыналармен сәйкестендіріңіз:
7-тапсырма. Бос орынды толтырыңыз
2. Адалдық пен – адамгершіліктің тірегі.
3. Кішіпейілділік – адамның көрінісі.
4. Жақсылық жасаған адамның жүзі .
8-тапсырма. Дискуссия
Тақырып: «Адам бойындағы ең маңызды қасиет – мейірім бе, әлде ақыл ма?» Иә/Жоқ позициясы, аргументтер, қорытынды пікір.
9-тапсырма. Шығармашылық жұмыс
Тақырып: «Мен танитын адамгершілігі мол адам». 6–8 сөйлем. Мейірім, адалдық, сыйластық, ар-ождан сөздерін қолдан.
Қорытынды
Әдебиет ғылымымен экспрессивтік стилистиканың консолидациялануы тіл мен әдебиеттің өзара байланысын көрсетеді. Әдебиеттік мәтіндерде экспрессивтік стилистиканың құралдары арқылы автордың ой-сезімдері терең жеткізіледі. Осылайша, әдебиет пен стилистика бір-бірін толықтырып, адамзат мәдениетінің дамуына үлес қосады.