ҚАЗАҚ ТІЛІ ЭКСПРЕССИВТІК СТИЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАНУ ҒЫЛЫМЫМЕН КОНСОЛИДАЦИЯЛАНУ МОДЕЛІ

Қазақ тілі — ұлттың мәдени коды мен рухани конституциясының көрінісі, ал оның экспрессивтік-стилистикалық құқықтануы тілдің тек эстетикалық емес, әлеуметтік-нормативтік болмысын айқындайтын күрделі категория ретінде қарастырылады. Тіл мен құқық арасындағы байланыс сырттай қарағанда формалды жүйелердің тоғысы сияқты көрінгенімен, шын мәнінде, олардың түпкі негізінде ортақ семиотикалық және этикалық өзара тәуелділік жатыр. Тілдің экспрессиясы – құқықтық сана мен моральдық бағдардың көрінісі, өйткені кез келген құқықтық коммуникация тілдік құрылым арқылы өмірге еніп, қоғамдық шындыққа айналады.

Қазақ тілінің экспрессивтік жүйесі құқықтық дискурста эмоциялық емес, бірақ риторикалық дәлдік пен мағыналық жауапкершілік арқылы әсер етеді, бұл тілдің стилистикалық ресурстарын нормативтік өркениет деңгейіне көтереді. Құқықтық ойлау тіл арқылы реттеледі, ал тілдің экспрессивтік қуаты заңдық нормалардың рухын жеткізетін мәдени құралға айналады. Осыған байланысты, қазақ тілінің құқықтық стилистикасы тек сөздің формальды мағынасын емес, оның этикалық-экспрессивтік әлеуетін де қамтиды: заң тілі – тек нормалар жүйесі емес, ұлттың әділет пен үйлесім туралы ішкі сезімін бейнелейтін семиотикалық құрылым.

Экспрессивтік-стилистикалық құқықтану тіл мен заң арасындағы метафизикалық өзара байланысқа негізделеді, мұнда әрбір тілдік таңба өзінің грамматикалық қызметінен бөлек, әлеуметтік міндет пен моральдық салмақты да иеленеді. Мысалы, қазақ тіліндегі «әділдік», «құрмет», «борыш», «адамгершілік» секілді ұғымдар тек құқықтық категория емес, тілдік дүниетанымның экспрессивтік координаталары ретінде қызмет етеді. Бұл категориялар құқықтық нормаларды рухтандырып, оларды қоғамның мәдени құрылымына енгізеді.

Құқық пен тілдің тоғысында экспрессивтік энергия мен рационалды құрылымның симбиозы пайда болады, бұл өз кезегінде ұлттың мәдени дамуындағы консолидациялық фактор ретінде әрекет етеді. Тіл арқылы құқық түсініледі, қабылданады және интериоризацияланады; сондықтан құқықтық мәдениеттегі кез келген этикалық өзгеріс алдымен тілдік жүйеде көрініс табады. Қазақ тілінің бейнелі әлеуеті заңның әлеуметтік табиғатын жұмсартып, оны адамгершілік пен әділеттіліктің тілдік көрінісіне айналдырады.

Сондықтан қазақ тілінің экспрессивтік-стилистикалық құқықтануы мен консолидациялануы – ұлттың рухани иммунитетінің көрінісі, өйткені тіл арқылы құқық мәдениетке, ал мәдениет арқылы құқық санаға айналады. Бұл процесс ұлттың тарихи жадын сақтап, болашаққа бағытталған интеллектуалды тұтастықты қамтамасыз етеді. Экспрессиясы бар тіл – өміршең құқықтың кепілі, ал құқықтық стилистикасы бар тіл – ұлттың рухани тұрақтылығының негізі.

Осылайша, қазақ тілінің экспрессивтік құқықтық стилистикасы мен консолидациялық миссиясы – тілдің рухани, мәдени және этикалық қабаттарының біртұтас химиялық реакциясы іспетті, мұнда әрбір мағына, әрбір дыбыс, әрбір грамматикалық құрылым адам мен қоғамның әділетке деген сенімін нығайтып, ұлттық тұтастықтың тілдік формуласын қалыптастырады.

Қазақ тілі – тек мәдениет пен әдебиеттің емес, сонымен қатар құқықтық сананың да басты құралы болып табылады, өйткені кез келген заң немесе құқықтық норма сөз арқылы өмірге енеді. Тіл заңның мазмұнын ғана емес, оның рухын да жеткізеді, ал экспрессивтік стилистика осы рухани өлшемнің көркем тетігі болып саналады. Қазақ тілінің көркемдік жүйесі заңдық дискурста адам мен қоғам арасындағы моральдық тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді, өйткені әрбір сөз өзінің эмоциялық қуатымен құқықтық қатынастарды адамгершілікпен ұштастырады.

Құқық тілі қатаң және нақты болғанымен, оның ішінде де экспрессивті элементтер бар: олар заңды түсінікті, әсерлі және сенімді етеді. Мысалы, шешендік дәстүрдегі «тура жол», «ақиқат», «әділет» сияқты ұғымдар – бұл құқықтық терминдер ғана емес, моральдық және рухани мағынасы бар экспрессивтік символдар. Осы арқылы тіл заңды құрғақ ережеден адам мен қоғам арасындағы сенім жүйесіне айналдырады.

Экспрессивтік стилистика құқықтық мәдениеттің адамдық бітімін көрсетеді, себебі заң тек қағазда емес, санада өмір сүреді. Ал санаға әсер етудің ең қуатты тетігі – тіл. Қазақ тілінің бай реңктері мен бейнелі құрылымы әділеттілік ұғымын тереңірек сезінуге мүмкіндік береді.

Консолидация ұғымы осында өз рөлін табады: ортақ тілдік жүйе мен ортақ моральдық өріс қоғамның тұтастығын қамтамасыз етеді. Заң тілінің экспрессивтік қуаты адамдардың сенімін арттырып, құқықтық тәртіпті рухани келісімге айналдырады. Қазақ тіліндегі құқықтық сөйлеу мәдениеті осылайша ұлттық тұрақтылықтың көрінісіне айналады.

Қазақ тілі мен құқықтың байланысы – бұл тек лингвистикалық құбылыс емес, рухани феномен. Өйткені әділет тілі – ардың тілі, ал ардың тілі – ұлттың жүрегінен шығады.

Тіл мен құқық – адамзат өркениетінің ең көне әрі ең маңызды институттарының бірі, екеуі де қоғамдағы тәртіп пен үйлесімділікті қамтамасыз етеді. Қазақ тілі өзінің экспрессивтік стилистикасы арқылы заңның қатал логикасын адамгершілік пен рухани мазмұнмен толықтырады. Бұл – тіл мен құқықтың табиғи консолидациясының көрінісі.

Құқықтық дискурс әрқашан дәлдік пен түсініктілікті талап етеді, алайда таза логикалық құрылым кейде адамдық сезімді жеткізе алмайды. Мұнда экспрессивтік стилистика өз рөлін атқарады: ол заң мәтінін жансыз ережеден тірі коммуникацияға айналдырады. Әрбір құқықтық ұғым қазақ тілінде өз бейнесін табады, мысалы, «әділдік», «парыз», «борыш», «құқық» сияқты сөздер заңдық мағынадан бөлек, этикалық мәнге ие.

Қазақ шешендік дәстүрінде құқық пен сөз ажырамас ұғымдар болған: би-шешендердің әрбір сөзі заңдық норманың көркем формасы ретінде айтылған. Бұл дәстүр бүгінгі құқықтық мәдениетке әсер етіп, сөздің құдіретін әділдіктің символына айналдырды.

Экспрессивтік стилистика заңның тілін халыққа жақындатады, оны ресми мәтінден қоғамдық диалог деңгейіне көтереді. Осылайша, тіл құқықты тек түсіндіру емес, оны сезіндіру құралына айналады.

Консолидация процесі дәл осы деңгейде жүреді: тілдің эмоциялық реңі қоғамды құқықтық сананың ортақ өрісінде біріктіреді. Қазақ тілі өзінің бейнелілігі арқылы құқықтық мәдениеттің рухани негізін қалыптастырады. Бұл ұлттың ішкі тұрақтылығы мен әлеуметтік әділеттіліктің кепілі.

Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы мен құқық жүйесі – екеуі де қоғамның тәртіп пен үйлесімге ұмтылуынан туындайды. Заң адам мінезін реттесе, тіл сол мінездің рухани айнасы. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілі мен құқықтың өзара байланысы тек функционалды емес, мәдени және этикалық сипатқа ие.

Құқық тілінің экспрессиясы оның беделін күшейтеді: егер заң құрғақ және суык жазылса, ол сенім тудырмайды, ал көркем, бейнелі формада жеткізілген құқықтық ұғымдар адамның жүрегіне әсер етеді. Қазақ тілінің интонациялық байлығы мен поэтикалық құрылымы заң дискурсын біріктіреді.

Мысалы, ата-бабаларымыздың «тура бидің тұсында туған балаңмен дауласпа» деген сөзі – заңның поэтикалық формасы, ол бір мезгілде әділдік, тәртіп және ар-ождан ұғымдарын біріктіреді. Бұл – экспрессивтік стилистиканың құқықтық санаға әсер етуінің ең көрнекті үлгісі.

Тіл заңның логикасын ғана емес, оның моральдық мәнін де жеткізеді. Сондықтан қазақ тіліндегі құқықтық терминологияның дамуында ұлттық болмыс маңызды орын алады. Ол заңды ұлттық этикамен байланыстырып, халықтың тарихи тәжірибесін құқықтық жүйеге енгізеді.

Консолидация осындай тілдік-рухани үндестіктің нәтижесінде пайда болады: ортақ тілде айтылған заң – ортақ сенімнің белгісі. Қазақ тілі құқықтық мәдениеттің әлеуметтік біріктіруші күші болып, халықтың сана-сезімін жүйелейді.

Осылайша, қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы құқықты рухани құндылыққа айналдырып, қоғамдағы әділеттілік идеясын жандандырады.

Қазақ тілі мен құқық арасындағы байланыс — ұлттың өркениеттік болмысының айнасы. Заң тек сыртқы тәртіпті қамтамасыз етсе, тіл ішкі рухани тәртіпті қалыптастырады. Ал екеуінің түйіскен тұсы — экспрессивтік стилистика, яғни тілдің эмоциялық және бейнелік қуаты арқылы заңның мәнін терең жеткізу.

Қазақ шешендік дәстүрінде әрбір билік сөзі заңдық актімен тең болған. Бұл – тілдің құқықтық мәртебесінің ең көне көрінісі. Шешеннің сөзі әділдікті орнатып, қоғамды татуластырған, ал оның көркем формасы халық санасында мәңгілік қалды.

Қазақ тілі осы дәстүрді сақтап, бүгінгі құқықтық кеңістікте де сол экспрессивтік қуатын жоғалтқан жоқ. Қазіргі заң мәтіндерінде бейнелі, мәдени контексті бар тіркестер қолданылмаса да, олардың астарында сол рух бар.

Экспрессивтік стилистика заң тіліне гуманистік сипат береді: ол адамды қорқытып емес, сендіріп, көндіріп әсер етеді. Бұл құқықтың этикалық өлшемін күшейтіп, қоғамдағы сенімді арттырады.

Тіл мен құқықтың консолидациясы – азаматтық сананың дамуының негізі. Ортақ тілде қалыптасқан құқықтық ұғымдар қоғамның бірігуін қамтамасыз етеді, өйткені тіл мен әділдік — екеуі де сенім мен тәртіпке сүйенеді.

Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы осылайша құқықтық жүйені рухани кеңістікке айналдырып, ұлттың мәдени иммунитетін күшейтеді. Ол заңды тек нормалар жиынтығы емес, ар мен намыстың көрінісі ретінде ұғынуға мүмкіндік береді.

Осы тұрғыда қазақ тілі – құқықтың ғана емес, қоғамның ар-намыс кодексінің де тілі.

«Әрбір сөз - заң». Бұл фразеологизм құқықтың күшін және сөздің маңыздылығын білдіреді. Заңды мәтіндерде дәл әрі нақты тілдің қолданылуы өте маңызды.

«Кім көтерсе, сол алады». Бұл тіркес құқықта әрекет ету мен жауапкершіліктің маңыздылығын көрсетеді.

«Тоғыспайтын екі тұлға». Бұл фразеологизм құқықтық қатынастарда жеке тұлғалардың өзара байланыстары мен келісімдердің болмауын білдіреді.

«Біреуге жала жабу». Бұл тіркес құқықтық мәселелерде адамға қатысты жала жаппау, әділдік принципі туралы ескертеді.

Фразеологизмдер

«Көзге көрінбес» — бұл фразеологизм құқық бұзушылықтарды құпия түрде жасау немесе заңды айналып өту туралы айтады.

«Тыныштық болмайды, егер...» — құқық қорғау қызметкерлері құқық бұзушылықтарды жоюдың қаншалықты маңызды екенін білдіреді.

Нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер

"Сөз – заттың сыны". Тіл арқылы айтылған сөздер құқықтық нормаларды айқындайды, сондықтан да құқық мәселелерінде тілдің мәні ерекше.

"Басқа не болса, ол болсын, бірақ сөзде мін болмасын". Сөздің мәні мен дұрыстығы, әсіресе құқықтық мәтіндерде, айрықша маңызға ие.

"Достық – алтыннан қымбат". Адам құқықтары мен құқықтық қатынастардағы достықтың, түсіністіктің қажеттілігін атап өтеді.

"Ақыл – дарынды болу үшін емес, дұрыс шешімі табу үшін жарысады" Бұл нақыл құқықтық шешімдердің интеллектуалдық тұрғыдан негізделуінің маңызын көрсетеді.