География ғылымымен экспрессивтік стилистиканың консолидациялануы
Тақырып: Кең байтақ Қазақстан
Кең байтақ Қазақстан
Қазақстан – ұшы-қиыры жоқ кең даласы бар ғажайып өлке. Оның аспаны көгілдір, жері шұрайлы, тауы асқақ, өзені мөлдір. Бұл елдің әрбір тасы мен топырағында ата-баба ізі қалған. Қазақ жері – ежелгі тарихтың, бай мәдениеттің куәсі. Сарыарқаның сары желі, Алатаудың асқар шыңы ел рухын көтереді. Даланың иісі мен желінің үні қазақтың жанына сіңген.
Қазақ елі қашан да еркіндікті, намысты, рухты биік қойған. Кең далада еркін өскен халықтың мінезі де кең, көңілі де дархан. Қазақстанның табиғаты алуан түрлі – бір өңірі шөл, бір өңірі орман. Каспий теңізінен Алтайға дейін созылған алып дала – ұлт мақтанышы. Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария өзендері ел өмірінің күретамыры іспетті. Бұл өлкеде табиғат та, тарих та сөйлейді.
Бәйтерек ағашындай тамыры терең елдің болашағы да нық. Ұлы даланың төсінде ертегідей әсем қалалар бой көтерген. Астана – жаңа дәуірдің айнасы, тәуелсіз елдің жүрегі. Алматы – мәдениет пен өнердің ордасы, жасампаз рухтың мекені. Түркістан – тарих пен руханияттың киелі орталығы. Әр өңірдің өзіндік шежіресі мен қастерлі аңызы бар.
Қазақ халқы табиғатты анасындай құрметтеген. Төл мәдениетіміздің негізі – осы ұлан-ғайыр жер. Көшпенділер өмірі табиғатпен етене байланыста өрбіді. Шұрайлы жайлаулар мен көкорай белестерде ұлт рухы қалыптасты. Бұл далада Қорқыттың күйі, Абайдың сөзі, Жамбылдың жыры естіліп тұрады. Кең даланың төсінде азаттық үшін талай ерлер найза ұстап, ту көтерді. Әрбір төбе мен сайда тарихтың ізі жатыр.
Қазақстан – көп ұлтты, тату елдердің отаны. Мұнда бейбітшілік пен келісім – ең басты құндылық. Қазақ жері қонақжайлылығымен де, кеңпейілділігімен де танымал. Табиғи байлығы мол – мұнай, алтын, уран мен көмір қоры әлемге әйгілі. Бірақ ең үлкен байлық – елдің бірлігі мен татулығы. Қазақ елі – шығыс пен батысты, өткен мен болашақты жалғаған көпір.
Тәуелсіздікпен бірге Қазақстан жаңа биіктерге көтерілді. Еліміз дамудың даңғыл жолына түсті. Қазақ жастары ғылым мен білімде, өнер мен спортта жетістікке жетіп жүр. Ұлттың рухы Абайдың ойынан, әл-Фарабидің даналығынан нәр алады. Қазақ тілі – осы кең даланың үні, бабалар аманаты. Елдің болашағы – туған жерін сүйген, еңбекті ардақтаған ұрпақтың қолында. Қазақстан – бейбітшілік пен достықтың жарқын үлгісі. Бұл кең байтақ елдің болашағы жарық, келешегі кемел. Кең далам – менің мақтанышым, туған елім – менің жүрегімнің төрі.
"Қазақстан – тек географиялық ұғым емес, ол – рух, ол – тарих, ол – тағдыр. Кең далам, мен сені сүйемін! Сенің еркін самалың, шалқар көлің, биік тауың – менің мақтанышым, менің болашағымның нышаны."
Қазақстанның кең байтақ даласы
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз / тіркес | Орысша аудармасы | Қосымша түсінік |
|---|---|---|
| Ұшы-қиыры жоқ | Бескрайний, бесконечный | Шексіз кеңдік |
| Кең дала | Широкая степь | Қазақ жерінің негізгі табиғи бейнесі |
| Ғажайып өлке | Удивительный край | Әсем, ерекше аймақ |
| Аспаны көгілдір | Голубое небо | Аспанның ашықтығын суреттейді |
| Шұрайлы жер | Плодородная земля | Өнімді, құнарлы топырақ |
| Асқақ тау | Высокая гора | Биік, мағыналы бейне |
| Мөлдір өзен | Прозрачная река | Су тазалығын сипаттайды |
| Ата-баба ізі | Следы предков | Тарихи-рухани мұра |
| Ежелгі тарих | Древняя история | Бұрынғы уақыттан қалған із |
| Ел рухы | Дух народа | Халықтың ішкі күші |
| Дархан көңіл | Щедрая душа | Адамның кеңпейілдігі |
| Күретамыр | Главная артерия | Ең маңызды өзек, тірегі |
| Киелі орталық | Священный центр | Рухани маңызы бар орын |
| Аманат | Завещание | Сеніп тапсырылған құндылық |
| Парыз | Долг, обязанность | Орындауға тиіс қасиетті міндет |
Практикалық тапсырмалар
1-тапсырма. «Тұжырымда»
Мәтінді 3 сөйлеммен қысқаша мазмұндап жазыңыз.
2-тапсырма. «Ой толғау»
Неліктен қазақ халқы табиғатты «ана» деп құрметтейді деп ойлайсың? (5–6 сөйлем)
3-тапсырма. Талдау сұрақтары
1. Мәтінде Қазақстан табиғаты мен мәдениеті қалай байланысып сипатталған?
2. Автор неліктен кең даланы халықтың мінезімен байланыстырады?
3. «Қазақстан – көпұлтты ел» деген ой мәтінде қандай дәлелдермен берілген?
4-тапсырма. Дәлелді пікір жазу
Тақырып: «Туған жер адам болмысының қалыптасуына әсер етеді»
Шығармашылық және жобалық тапсырмалар
- 5-тапсырма. Мәтіндегі бір қала туралы мини-презентация (3–5 слайд): сурет/карта, тарихи сипаттама, мәдени құндылығы.
- 6-тапсырма. Дискуссия. «Жаһандану дәуірінде ұлттық мәдениетті сақтау мүмкін бе?» (Иә/Жоқ позициясы, аргументтер, қорытынды).
- 8-тапсырма. Мәдени карта. Өз өңіріңіз бойынша тарихи орындар, музейлер, өнер орталықтарының тізімін жасаңыз.
7-тапсырма. Салыстырмалы талдау
Абай, Мұқағали немесе Ж.Молдағалиев шығармаларынан үзінді алып, мәтінмен салыстыр.
| Критерий | Талдау |
|---|---|
| Автор сөзі (Үзінді) | |
| Мәтіндегі идея | |
| Ұқсастық | |
| Айырмашылық |
9-тапсырма. Өзін-өзі тексеру (Бос орынды толтыр)
10-тапсырма. Парафраз
Сөйлемдерді басқа сөздермен мағынасын сақтап қайта жазыңыз.
1. «Кең далада еркін өскен халықтың мінезі де кең, көңілі де дархан.»
2. «Қазақстан – бай тарихы мен терең мәдениеті бар ел.»
3. «Елдің болашағы – туған жерін сүйетін жас ұрпақтың қолында.»
Қазақстандағы киелі орындар
Рухани жаңғыру және тарихи мұра
Киелі орындар тарихы
Қазақстан – тарих пен руханиятқа бай, киелі мекендерге толы ел. Әр аймағында халықтың рухани дүниетанымымен, тарихымен және ұлттық бірлігімен байланысты қасиетті орындар бар.
Түркістан – рухани астана. Түркістан – қазақ халқының ең қасиетті қалаларының бірі. Мұнда ұлы ойшыл, сопы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі орналасқан. Бұл орын тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл түркі әлемі үшін қасиетті. Түркістан ежелден «екінші Мекке» аталып, рухани орталыққа айналған. Кесене XIV ғасырда Әмір Темірдің бұйрығымен салынған.
Ұлытау – ұлт бесігі. Ұлытау – қазақ халқының тарихи жадында ерекше орын алады. Бұл жерде Алтын Орда, Қазақ хандығы дәуірінен қалған мұралар көп. Ұлытауда Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл кесенелері орналасқан. Бұл жер – қазақ мемлекеттілігінің бастауы.
Бекет ата жер асты мешіті. Маңғыстау облысындағы Бекет ата мешіті – қазақ халқының рухани әлемінде ерекше орын алған қасиетті мекен. Ол әулие, діндар тұлға Бекет Мырзағұлұлына арналып салынған. Бұл мешіт – тастың ішіне қашалып жасалған ерекше ғибадат орны.
Бурабай және басқа өңірлер. Ақмола облысындағы Бурабай – табиғаттың ғажайып сұлулығы мен тарихи аңыздары тоғысқан өңір. Алматы облысындағы Тамғалы тас шатқалында ежелгі буддалық суреттер сақталған. Шығыс Қазақстандағы Берел қорғандары – сақ дәуірінің алтын мұрасы. Атыраудағы Сарайшық, Жамбылдағы Айша бибі кесенелері мен көне Отырар қаласы – барлығы да ел тарихының алтын парақтары.
Жаңа сөздік
| Қазақша сөз / тіркес | Орысша аудармасы | Түсініктеме |
|---|---|---|
| Киелі мекен | Священное место | Рухани мәні бар аймақ |
| Руханият | Духовность | Ішкі сенім, мәдени құндылықтар жүйесі |
| Дүниетаным | Мировоззрение | Әлемді түсіну, қабылдау жүйесі |
| Сопы | Суфий | Рухани ілімді таратушы адам |
| Сәулет ескерткіші | Архитектурный памятник | Тарихи құрылыстар |
| Ұлт бесігі | Колыбель нации | Мемлекеттің бастау алған жері |
| Жер асты мешіті | Подземная мечеть | Жер астына қаша салынған ғибадат орны |
| Аңыз | Легенда | Халық арасында сақталған тарихи әңгіме |
| Өркениет | Цивилизация | Мәдени даму деңгейі |
| Айғақ | Свидетельство | Дәлел, тарихи белгі |
| Тарихи жады | Историческая память | Халықтың өткенді ұмытпай сақтауы |
Жаңа тақырып тапсырмалары
1-тапсырма. Бос орындарды толтырыңыз
2-тапсырма. Сәйкестендіріңіз
Төмендегі киелі орындар мен олардың ерекшеліктерін сәйкестендіріп жазыңыз:
| Киелі орын | Ерекшелігі (A, B, C, D) |
|---|---|
| 1. Түркістан | (B) Сопылық ілім мен руханият орталығы |
| 2. Ұлытау | (A) Көне мұралар, Алтын Орда ескерткіштері |
| 3. Бекет ата | (C) Жер астына қашалып салынған ғибадат орны |
| 4. Бурабай | (D) Табиғат сұлулығы мен тарихи аңыздар |
3-тапсырма. Парафраз жасаңыз
1. "Түркістан – бүкіл түркі әлемі үшін қасиетті қала."
2. "Берел қорғандары – ежелгі өркениеттің айғағы."
4-тапсырма. Талдау
Сұрақ: Неліктен Қазақстандағы киелі орындар ұлттық бірліктің белгісі болып саналады?
5-тапсырма. Шығармашылық жұмыс
"Мен барғым келетін киелі мекен" тақырыбына 6–8 сөйлем жазыңыз.
6-тапсырма. Сұрақ-жауап
- Түркістан неге «рухани астана» деп аталады?
- Ұлытау өңірінің қазақ тарихындағы орны қандай?
- Бекет ата мешітінің ерекшелігі неде?
8-тапсырма. Негізгі ойды анықтаңыз
Әр киелі орынның негізгі рухани/тарихи мағынасын жазыңыз:
9-тапсырма. Мәтінді жалғастыру
"Қазақстандағы киелі орындар халықтың рухани дүниесін, тарихи жадысын және ұлттық бірлігін көрсетеді. Олар бізге..."
10-тапсырма. Саяхат эссесі
Тақырып: «Егер мен Қазақстанның киелі жерлеріне саяхат жасасам...»
Жердің үнсіз әуені
Экспрессивтік стилистикадағы табиғат бейнесі
Жер – тіршілік мекені
Жер – тіршілік мекені, табиғаттың тылсым тілін сөйлейтін әлем. Таулар биікке самғайды, өзендер тыныш қана ағады, ал даланың желі шексіз кеңістікті тербейді. Әрбір шың өз тарихын, әр аңғар өз сыры мен әуенін сақтайды. Күннің шыққан сәті – үміттің сәулесі, ал түнгі аспан – ойға шабыт беретін тереңдік. География бізге жердің ғана емес, адамның да бейнесін ашады.
Көлдердің тыныштығы жанға дем береді, ормандардың жасыл сұлулығы ойға шабыт сыйлайды, ал шөлдің құмды далаcы – шыдамдылық пен табандылықтың символы. Жануарлардың өмірі мен өсімдіктердің бейімделуі – тіршіліктің нәзік тепе-теңдігін көрсетеді. Әр табиғат құбылысы адамның өмірімен үндес, олар бір-бірін толықтырады, ішкі ойға тереңдік қосады. Ғаламшардың әр жері – бейнелі тілдің көзі.
Таулардың биіктігі – рухтың шекарасыздығы, өзендердің ағымы – өмірдің үздіксіз қозғалысы, ормандар мен далалар – ой мен армандардың кеңдігі. Мұхит толқындарының ырғақтары мен желдің сыбырын тыңдаған адам өзін табиғатпен бір бүтіндей сезінеді. География тек карталар мен деректерден тұрмайды. Ол – адам санасына жердің тарихын, мәдениетін, табиғат заңдылығын жеткізетін көркем ғылым.
Жер – тек табиғаттың ғана емес, адамның рухани әлемінің айнасы. География арқылы біз жердің сұлулығын көріп қана қоймай, өмірдің мәнін, табиғатпен үндестікті терең сезінеміз. Ол адамға ойлануды, сүйе білуді, және әр күннің құндылығын түсінуді үйретеді.
Мәтін бойынша стилистикалық сөздік
| Қазақша сөз / тіркес | Орысша аудармасы | Түсіндірме (мағынасы) |
|---|---|---|
| Үнсіз әуен | Безмолвная мелодия | Табиғаттың нәзік, естілмейтін үнін бейнелейді |
| Тылсым | Таинственный, загадочный | Құпиялы, түсініксіз сырға толы |
| Самғау | Взмывать, взлетать | Биікке көтерілу бейнесі |
| Тереңдік | Глубина | Ішкі ой мен сезім кеңдігі |
| Шыдамдылық | Терпение | Күн көру, төзу қасиеті |
| Табандылық | Настойчивость | Басталған істі аяқтай білу қасиеті |
| Тепе-теңдік | Равновесие | Табиғат пен тіршіліктің үйлесімді күйі |
| Үйлесім | Гармония | Бәрінің жарасып, үйлесіп тұруы |
| Бейнелі тіл | Образный язык | Суреттеп айту, әсермен жеткізу стилі |
| Рухани әлем | Духовный мир | Адамның ішкі жан дүниесі |
| Шабыт | Вдохновение | Шығармашылыққа күш беретін күй |
Стилистикалық Талдау Тапсырмалары
1-тапсырма. Экспрессивті сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналық әсерін анықтаңыз
Неліктен бұл тіркестер әсерлі (экспрессивті) екенін түсіндіріңіз.
| Экспрессивті сөз / тіркес | Мағыналық әсері (Өз түсіндірмеңіз) |
|---|---|
| Жердің үнсіз әуені | Табиғатты тірі әуен ретінде бейнелейді. |
| Таулар биікке самғайды | |
| Даланың желі кеңістікті тербейді | |
| Күннің шыққан сәті – үміттің сәулесі | |
| Түнгі аспан – тереңдік | |
| Өзендердің ағымы – өмір қозғалысы | |
| Шөл – шыдамдылық символы |
2-тапсырма. Экспрессивті сөздерді бейтарап (табиғи) стильге өзгертіңіз.
Бейнелі мағынаны қарапайым мағынамен алмастырыңыз.
| Экспрессивті сөз | Бейтарап нұсқа |
|---|---|
| Жердің үнсіз әуені | |
| Таулар биікке самғайды | |
| Даланың желі кеңістікті тербейді | |
| Көлдердің тыныштығы жанға дем береді | |
| Ормандардың жасыл сұлулығы |
3-тапсырма. Экспрессивті сөздердің синонимін жазыңыз (рухани реңкті сақтап)
| Сөз | Синонимі |
|---|---|
| Тылсым | |
| Тереңдік | |
| Үйлесім | |
| Арман | |
| Тыныштық |
4-тапсырма. Парафраз (экспрессивті стильді сақтап қайта жазыңыз).
Мәтін бөлігі: «Жер – адамның рухани әлемінің айнасы.»
5-тапсырма. Автор қолданған метафоралардың мағынасын анықтаңыз.
Бейнелі тіркестердің авторлық ойын ашыңыз.
| Метафора (бейнелі сурет) | Авторлық мағынасы (Түсіндірме) |
|---|---|
| Таулардың биіктігі – рухтың шекарасыздығы | |
| Өзендердің ағымы – өмірдің қозғалысы | |
| Шөл – шыдамдылықтың символы |
Қорытынды
Бүгінгі ұрпақ – ертеңгі елдің иесі. Бізге бабалар аманат еткен жерді қорғау, елді дамыту – қасиетті міндет. Кең байтақ Қазақстанның әрбір қарыс жері – ұлттың мақтанышы. Осындай ұлы далада өмір сүріп, оның болашағына үлес қосу – әр азаматтың парызы.