ҚАЗАҚ ТІЛІ ЭКСПРЕССИВТІК СТИЛИСТИКАСЫНЫҢ МӘДЕНИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫМЕН КОНСОЛИДАЦИЯЛАНУ МОДЕЛІ
Тіл мен мәдениет арасындағы байланысты зерттеу
Кіріспе
Қазақ тілі мен мәдениеттану пәні арасындағы консолидациялануы – тілдің әлеуметтік контекстте, мәдениетте қалай қызмет атқаратынын, қандай әлеуметтік құндылықтарды жеткізетінін, ұлттық бірегейлікті қалай сақтайтынын зерттеуге негізделеді. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы – тілдің сезімдік, бейнелі құралдарының жиынтығы болғандықтан, бұл құралдар қазақ халқының мәдениетінің көрінісін сипаттайды. Екі пән арасындағы өзара байланыс мәдениеттану ғылымымен үйлеседі. Сондықтан мәдениет танымдық тұрғыдан адамның өмірін, оның дүниетанымын, қоғамдағы орнын көрсетеді.
Қазақ тілі мен мәдениеттануды біріктіру арқылы, тілдің нақты әрі бейнелі құралдарының көмегімен ұлттық мәдениеттің қалай сақталатынын және ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілуін қамтамасыз етеді. Қазақ тілінің экспрессивтік құралдарының мәдени контексте зерттелуі талдасақ,төмендегідей жіктеуді ұсынуға болады:
- Қазақ тіліндегі әртүрлі экспрессивтік элементтерді (метафора, гипербола, эпитеттер, фразеологизмдер) зерттеу арқылы олардың мәдени мағынасын, ұлттық дүниетанымдағы қолданысын талдау;
- Қазақ мәдениетіндегі салт-дәстүрлер мен әлеуметтік құндылықтардың тілде қалай көрініс табатынын анықтау;
- Ұлттық символдар мен ұлттық құндылықтарды талдау;
- Қазақ тіліндегі символдар мен архетиптерді мысалы, «ел», «жер», «құт», «батырлық» және т.б. талдау барысында мәдениеттану тұрғысынан түсіндіру;
- Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер мен поэзиядағы ұлттық құндылықтардың кеңінен қолданылуын зерделеумен сабақтасады.
Ал, мәдениеттің тілде сақталуы мен таралуын зерделесек,қазақ тілінің экспрессивтік құралдарын қолдану арқылы мәдениеттің қалай сіңірілуін, яғни ұлттық құндылықтар мен дәстүрлердің тіл арқылы қалай сақталып, таралатынын жүзеге асырады.Ұлттық идеология мен мәдениет элементтерін тіл арқылы қоғамға жеткізу тетіктерін қарастыруды көздейді. Бұл консолидациялану үрдісінің нәтижелерінде тілдің мәдениетпен байланысы туралы терең түсінікті қалыптастырады. Қазақ тілі мен мәдениеттанудың бірігуі қазақ тілінің тек ақпарат жеткізумен шектелмей, оның мәдениеттің, дәстүрдің, ұлттық құндылықтардың сақталуы мен таралуы тұрғысынан маңызды рөл атқаратынын анықтайды. Тілдің экспрессивтік құралдары арқылы мәдениет жанды, өзгермелі және ұлттық ерекшеліктермен арқылы көрініс табады.
Қазақ мәдениетіндегі ұлттық құндылықтардың тілдегі сипаты
Ұлттық мәдениетіміздің маңызды элементтері – қонақжайлылық, адалдық, батырлық, тәуелсіздік, ұрпақ тәрбиесі сияқты құндылықтар экспрессивтік құралдары арқылы айқын бейнеленеді. Бұл мәдениеттің тіл арқылы қалай сақталатынын, әрі оның қазіргі замандағы қоғамға ықпалын түсіну мүмкіндігін айқындайды.
Қазақ тіліндегі экспрессивтік құралдардың қоғамдық рөліне тоқталсақ,тілдің экспрессивтік элементтері тек қана көркем әдебиетте немесе ауыз әдебиетінде емес, сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік қатынастарда жиі қолданылады. Мысалы, қоғамындағы ұлттық этикеттер үлкендерге құрмет көрсету, қонақ күту, отбасы құндылықтарын мадақтайтын мақал-мәтелдер мен фразеологизмдер мәдениеттің әрі тілдің ұштасуымен ұрпақтан-ұрпаққа ұласады.
Ұлттық Мәдениеттің жаһандану жағдайында сақталуын қадағалауда
Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасының пәнаралық консолидациялануын тереңнен зерттеу қажеттігін анықтайды.Қазіргі заманғы жаһандану мен глобализация жағдайында мәдениеттің сақталуы мен оның тілде қалай көрініс тапқанын көрсетуге мүмкіндік береді. Тіл мен мәдениет арасындағы байланыс арқылы ұлттық болмыс пен ұлттық мәдениеттің айқын көрінісін анықтауға болады.
Ұлттық бірегейлікті сақтауда қазақ тілінің экспрессивтік элементтері арқылы қазақ халқының тарихы, мәдениеті, дәстүрлері мен дүниетанымының өзектілігі сақталады. Бұл зерттеу қазақ тілінің мәдени бірегейлікті сақтау, ұлттық мәдениетті дамыту мен жаңғырту тұрғысынан маңызды рөл атқаратынын көрсетеді.
ҰЛТТЫҚ КИІМДЕРДІҢ ТІЛДЕ КӨРІНІС АЛУЫ
Қазақ тіліндегі экспрессивтік элементтер,әсіресе ұлттық киімдер мен киімнің түстері, пішіндері арқылы мәдениеттің айқын көрінісін байқатады. Әрбір киімнің өзіндік символикасы бар, оны қазақ тілінде сөзбен бейнелегенде, оның мәдени мәні мен көркемдік қасиеттері кеңінен танылады. Мысалы, «Шапанның етегі ашық көк түстен, алқызыл болды.»
Қазақтың ұлттық киімдері - мәдениеттің айғағы
Бұл сөйлемдегі түстер мен эпитеттер қазақ мәдениетіндегі белгілі бір киімнің сипатын көрсетеді. Дәстүрлі киім ретінде шапан –қазақ халқының жоғары мәртебесін, қадірін білдіреді. Түстер арқылы адамның әлеуметтік жағдайы, көңіл-күйі және мәдени сипаттамасы көрсетіледі. Бұл мысалдар арқылы қазақ тілі мен мәдениеттанудың арасындағы тығыз байланысты көре аламыз. Қазақ тілінің экспрессивтік элементтері ұлттық мәдениетті бейнелеп қана қоймай, сол мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге қызмет етеді.
Мақал-мәтелдер, ұлттық киімдер, дәстүрлер, әдеби шығармалар мен поэзия – бәрі де қазақ халқының мәдениетін тіл арқылы сақтаудың негізгі құралдары болып табылады. Тілдің экспрессивтік стилистикасы ұлттық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етіп, қазақ мәдениетінің тереңдігін және рухани байлығын жеткізуге ықпал етеді.
Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы мен мәдениеттануды консолидациялау, қазақ мәдениетінің мәнін тереңірек түсінуге және оның тіл арқылы қалай сақталатынын зерттеуге мүмкіндік береді. Тіл мен мәдениеттің өзара консолидациялануы ұлттық құндылықтардың негізін сақтап қалуға және қазіргі заманға жаңашылдықпен жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл байланыс, негізінен ұлттық болмысты, дәстүрді, рухани байлықты сақтау мен дамытудағы маңызы зор.
Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мәдениеттану ғылымымен консолидациялану моделі
| Компонент/Деңгей | Мақсат/мәні | Экспрессивті стилистика элементтері | Мәдениеттанулық факторлар | Өзара әрекет тетіктері (синергия) | Көрсеткіштер/Индикаторлар | Зерттеу әдістері |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Лексика мен образдық стиль | Мәтінде экспрессивтік бояу мен көркемдік әсер қалыптастыру | Эпитеттер, метафоралар, теңеулер, идиомалар, бейнелі сөздер | Ұлттық лексика, тарихи тақырыптар, салт-дәстүрге тән белгілер | Лексика мен образдар арқылы мәдени кодтар бірлесе отырып, мағынаны күшейтеді | Элементар экспрессив лексика көлемі, метафора/эпитет саны, тарихи тақырыптардың үлесі | Корпус талдауы, стилистика анализі, лексика-образ талдауы |
| Грамматика және интонация | Эмоциялық экспрессия деңгейін арттыру; драматизациялау | Интонациялық үлгілер, пауза, синтаксистік құрымының күрделілігі | Сөйлеу мәдениеті нормалары | Интонация мен синтаксис экспрессивтілікке қосымша мәнер береді | Пауза ұзақтығының орташа мәні, күрделілік индексі | Фонетика талдауы, дискурс-талдау |
| Дискурсивті контекст және жанр | Идеялық позициялау және әлеуметтік–мәдени дискурсты құру | Тақырыптық құрылым, аргументация тәсілдері | Тарихи-көркем канондар, қоғамның құндылықтары | Дискурсивті құрылымдар арқылы біріздену және ықпал ету | Тақырыптық ауқым, позициялау деңгейі, сөйлеу тіліның жанр сәйкестігі | Дискурс талдау, жанр талдау, мәтіндік контекст зерттеу |
| Мәдени кодтар және символика | Ұлттық бірегейлік пен мәдени-символдық ресурстарды көрсету | Символдар, мифологиялық мотивтер, салт-дәстүрлердің бейнесі | Тарих, этносаралық қатынастар, мәдени архетиптер | Символикалық кодтардың экспрессияға айналуы; мифтік мотивтер арқылы түсіну | Символдық сөздер саны, мифтік мотивтердің көріну деңгейі | Этнолингвистикалық талдау, символдық карта |
| Институционалдық–медиа орта | Тілдік эстетиканың таралуын және тұрақтануын қамтамасыз ету | Оқу бағдарламалары, медиа мәтіндері, тіл саясаттары | Білім беру жүйесі, медиа-ортаның құрылымы | Институционал қолдау арқылы стильдік үрдістердің өршуі | Оқу бағдарламаларындағы экспрессив стиль деңгейі, медиа мәтіндеріндегі көріністер | Құжат талдауы, медиа контент талдауы, саясаттық талдау |
| Синергия механизмдері | Барлық компоненттердің тұтас жүйеге айналуы; жаңа экспрессив-мәдени көрініс құрастыру | Конвергенция, интеграция, диалог | Ұлттық бірегейлік пен глобализацияның өзара ықпалы | Әр компоненттің өзара толықтырылуы арқылы жүйелі жаңғыру | Біріккен мәтін саны, интеграциялық стильдердің көрінісі | Мульти пәнаралық талдау, кейс-стади, салыстырмалы анализ |
Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мәдениеттанумен консолидациялануын жүйелейтін фразеологизмдер және олардың мағынасы
«Қарсы тұру» - кедергілерге қарамастан, мақсатқа жетуді білдіреді.
«Сөздің мәйегі» - маңызды, терең ойды немесе шындықты білдіретін сөздер.
«Уайым жеп отыру» - жауапты жұмысқа немесе жайсыз жағдайларға байланысты уайымдауды аңғартады.
«Көз тігу» - бір нәрсеге немесе адамға қызығушылықпен қарау, күтуді көрсетеді.
Экспрессивтік стилистиканың мәдениеттануындағы орнында тіл мен мәдениет байланысы
Фразеологизмдер халықтың тарихын, дәстүрлерін, және рухани дүниесін көрсетеді. Мысалы, "Басқа үйдің өткір тілі" - босағаны бұзып, өзгеден үйрену, ал "Малды шеттен көкке шығар" - негізгі мақсаттың алыстап кету символы.
Көркем әдебиетте жазушылар мен ақындар фразеологизмдерді қолдану арқылы тілдің байлығын арттырады, өмірдің шынайылығын көрсетеді. Фразеологизмдер уақыт өте келе өзгеріп, заманауи құбылыстарды бейнелеп, тілдің тарихи өзгеріске ұшырауын көрсетеді.
Нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер:
"Жақсы сөз - жарым ырыс." Бұл нақыл адамның сөйлеген сөзі, ойы мен ниетінің жақсы болуының маңыздылығын көрсетеді.
"Сөз сүйектен өтеді." Сөздің әсерлілігі мен оның адамның мінез-құлқына әсері туралы айтады.
«Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар." Ойды нақты, қысқа жеткізудің қажеттілігін білдіреді.
"Жел аяқтан, сөз ауыздан." Бір нәрсенің қалай басталатынына, соның артына жауапкершілік жүктелетініне назар аударады.
"Сен де бір кірпіш, дүниеге кетігін тап та, бар, қалан". Әркімнің қоғамда өзіндік орны бар екенін және әр адамның үлес қосуы қажеттігін түсіндіреді.