Астрономияның экспрессивтік стилистикамен байланысы
Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс
Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс
Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми дәлдігі мен көркем бейнелілік қасиеттерінің өзара ықпалдасуы арқылы көрінеді. Астрономия — әлемді, ғаламды зерттейтін нақты ғылым, ал экспрессивтік стилистика — тілдің эмоциялық, бағалауыш және бейнелі мүмкіндіктерін зерттейтін сала. Осы екі бағыттың өзара әрекеті тілдің когнитивтік және эстетикалық қызметін айқындауға мүмкіндік береді. Астрономиялық терминдер мен ұғымдар (жұлдыз, планета, галактика, ғарыш, қара құрдым, энергия, орбита, комета) ғылыми контексте нақты мағынаға ие болса да, көркем мәтінде олар экспрессивтік қызмет атқарады. Мысалы, «жұлдыздар үнсіз күліп тұр», «қара құрдымның қыраны», «ғарыштың шексіз тынысы», «кометаның өтіп бара жатқан сәулесі» сияқты тіркестер астрономиялық ұғымдардың поэтикалық әлеуетін көрсетеді. Экспрессивтік стилистика тұрғысынан алғанда, астрономиялық дискурс ойдың бейнелі өрісін кеңейтеді. Ғаламның кеңдігі, жұлдыздардың жарқырауı, планеталардың қозғалысы адамның ішкі сезімдерін, ой тереңдігін және философиялық ойлау қабілетін бейнелі түрде көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл астрономиялық терминологияны көркем мәтіндерде қолдануға жол ашады.
Ғылыми стиль мен экспрессивтік стильдің өзара ықпалдасуы астрономиялық еңбектерде де байқалады. Зерттеуші автор жаңа ашылымды немесе зерттеу нәтижесін сипаттау барысында кейде бағалауыш немесе эмоциялық реңкі бар сөздерді қолданады: «ерекse құбылыс», «ғажайып көрініс», «тылсым энергия», «ғарыштағы таңғажайып гармония». Бұл тәсіл ғылыми мәтіннің эмоционалды әсерін күшейтіп, оқырманға ақпаратты қабылдауды жеңілдетеді. Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми және көркем қызметтерінің тоғысуында жатыр. Астрономиялық ұғымдардың көркем және метафоралық түрде қолданылуы тілдің бейнелеу мүмкіндігін арттырып, адамның ғаламды және өз ішкі әлемін қабылдауын тереңдетеді. Осылайша, астрономия тілі тілдік жүйедегі функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз/тіркес | Орысша баламасы | Түсіндірмесі |
|---|---|---|
| астрономия | астрономия | Ғаламды, аспан денелерін және олардың қозғалысын зерттейтін ғылым. |
| экспрессивтік стилистика | экспрессивная стилистика | Тілдің эмоциялық, бейнелі, бағалауыш мүмкіндіктерін зерттейтін сала. |
| ғарыш | космос | Жер атмосферасынан тыс кеңістік, әлем кеңдігі. |
| ғалам | вселенная | Барлық жұлдыз, планета, материя мен энергияны қамтитын тұтас әлем. |
| жұлдыз | звезда | Өзі жарық шығаратын аспан денесі. |
| планета | планета | Жұлдызды айнала қозғалатын аспан денесі. |
| галактика | галактика | Жұлдыздар жүйесі; жұлдыздар, газдар, шаңдар шоғыры. |
| қара құрдым | чёрная дыра | Жарық та қаша алмайтын аса тығыз астрономиялық объект. |
| энергия | энергия | Жұмыс істеу қабілеті, физикалық шамалардың бірі. |
| орбита | орбита | Аспан денесінің траекториясы, айналу жолы. |
| комета | комета | Мұзды және тасты ядросы бар, ұзын құйрықты аспан денесі. |
| терминология | терминология | Белгілі бір ғылым саласындағы арнайы сөздер жүйесі. |
| дискурс | дискурс | Тілдік коммуникация кеңістігі, мәтіндік-мәдени орта. |
| бейнелі өріс | образное поле | Көркем ойды жеткізуге арналған метафоралық, эмоциялық кеңістік. |
| поэтикалық әлеует | поэтический потенциал | Сөздің көркем бейне жасауға мүмкіндігі. |
| құбылыс | явление | Табиғатта немесе ғылымда байқалатын заңдылықты оқиға. |
| тылсым энергия | мистическая энергия | Түсіндіруі қиын, ерекше әсерге ие энергия туралы бейнелі тіркес. |
| гармония | гармония | Теңдік пен үйлесім. |
| когнитивтік қызмет | когнитивная функция | Танымдық, ақпаратты қабылдау және өңдеу қызметі. |
| эстетикалық қызмет | эстетическая функция | Әсемдік сезімін тудыруға бағытталған тілдің көркемдік қызметі. |
| ықпалдасу | взаимодействие | Екі құбылыстың өзара әсерлесуі. |
| бағалауыш сөздер | оценочная лексика | Құбылысқа баға беретін сөздер (жақсы, ерекше, ғажайып т.б.). |
| эмоциялық реңк | эмоциональная окраска | Сөздің сезімге әсер ету қасиеті. |
| көркем мәтін | художественный текст | Әдебиетте қолданылатын образды мәтін. |
| ғылыми стиль | научный стиль | Ғылымға тән дәл, нақты, жүйелі тілдік стиль. |
| экспрессивтік қызмет | экспрессивная функция | Сезімді, эмоцияны жеткізуге бағытталған тілдік қызмет. |
| бейнелеу мүмкіндігі | изобразительная возможность | Тілдің образ жасау қабілеті. |
| философиялық ойлау | философское мышление | Терең, абстрактылы ойлау жүйесі. |
| сезім тереңдігі | глубина чувств | Адамның ішкі эмоциялық әлемінің байлығы. |
| ауқымды кеңістік (ғарыштың шексіздігі) | бесконечное пространство | Әлемнің шексіз көлемін білдіретін түсінік. |
Практикалық тапсырмалар
1-тапсырма. Мәтіннен метафоралық-экспрессивтік тіркестерді табыңыз:
Мысалы: «ғарыштың шексіз тынысы»
2-тапсырма. Метафоралық сөйлем құрастыру
Астрономиялық терминдерді пайдаланып, 5 көркем метафора жазыңыз.
Мысалы: «Жұлдыздар түннің үніне әуен қосып тұр.»
3-тапсырма. Адам өмірі мен ғарыш құбылыстарының ұқсастығын сипаттайтын 5 салыстыру сөйлемі жазыңыз.
Мысалы: «Адамның ойлары да галактика секілді — шексіз.»
4-тапсырма. Постер жасаңыз. «Ғалым тілі мен ақын тілі: тоғысқан екі әлем»
Құрылымы:
- Негізгі астрономиялық терминдер
- Олардың экспрессивтік мағынасы
- Метафоралық мысалдар
- Ғылым + өнер байланысы схемасы
- Қысқа дәйексөз
5-тапсырма. Төмендегі сөздердің ғылыми және бейнелі/экспрессивтік мағынасын ажыратыңыз:
| Сөз | Ғылыми мағынасы | Көркем мағынасы |
|---|---|---|
| Жұлдыз | ||
| Қара құрдым | ||
| Комета | ||
| Орбита | ||
| Галактика |
6-тапсырма. Берілген түбірлерден көне дүниетанымға байланысты туынды сөздер жасаңыз:
Ай, Жұлдыз, Күн, Шолпан, Аспан
Мысалы: Ай + лық → айлық, айлақ.
7-тапсырма. Төмендегі космонимдермен бір-бір күрделі сөйлем құраңыз:
Үркер, Темірқазық, Жетіқарақшы, Шолпан
Үлгі: Қазақтар Темірқазыққа қарап, бағытын анықтағандықтан, бұл жұлдыз халық дүниетанымында айрықша орын алған.
Ғаламның үнсіз әуені
Астрономия мен поэзияның тоғысуы
Ғаламның үнсіз әуені
Ғалам – шексіздікке ұмтылған тылсым әлем. Жұлдыздар түнгі аспанда үнсіз күліп, планеталар өз орбитасында айналып жүреді. Әрбір комета – өткен шақтың әңгімесін айтып, әрбір галактика – шексіздік философиясын көрсетеді. Астрономия – бұл тек ғылым ғана емес, ол адам санасы мен жүрегінің ішкі әлемін зерттейтін поэзия. Ғарыштағы әр қозғалыс, әр жарық сәулесі – бізге өмірдің тәртібі мен үйлесімділігін еске салады. Күннің сәулесі жерге жеткенде, өмірдің жылуы ғана емес, үміттің де сәулесі таралады. Қара құрдымның құпиясы, жұлдыздардың жарқырауы, метеорлардың өтіп бара жатқан сызығы – бәрі адамның ішкі сезіміне әсер ететін көркем тілдің құралы. Ғалам бізге тыныштық, ойлану және өз орнымызды түсіну мүмкіндігін сыйлайды. Астрономия бізге ұлы ғаламның заңдылығын көрсетсе, көркем тіл сол заңдылықтың эмоциялық, бейнелі жағын ашады. Әр бір жұлдыз сәулесі – рухтың үміті, әр бір планета қозғалысы – өмірдің ырғақтары, ал шексіз ғарыш – адам ойының шексіздігі. Қорыта айтқанда, астрономия – тек көзге көрінетін ғаламды ғана емес, адамның ішкі ғаламын да зерттейтін ғылым. Оның әр құбылысы поэзияға ұласып, адамға ой мен сезімнің тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді.
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз/тіркес | Орысша баламасы | Түсіндірмесі |
|---|---|---|
| ғалам | вселенная | Барлық жұлдыздар мен планеталар орналасқан шексіз кеңістік. |
| шексіздік | бесконечность | Шеті мен шегі жоқ кеңістік, уақыт немесе құбылыс. |
| тылсым әлем | таинственный мир | Құпияға, жұмбаққа толы кеңістік немесе құбылыс. |
| жұлдыздар | звезды | Жарык шығаратын аспан денелері. |
| үнсіз күліп | молчаливо улыбаются | Жұлдыздардың жарқырауын көркем тілмен сипаттау. |
| планета | планета | Жұлдызды айнала қозғалатын аспан денесі. |
| орбита | орбита | Аспан денелерінің қозғалыс жолы. |
| комета | комета | Құйрықты, мұзды ядросы бар аспан денесі. |
| галактика | галактика | Жұлдыздар, планеталар, газдар мен шаңнан тұратын үлкен жүйе. |
| философиясы | философия | Негізгі мәнді, ой тереңдігін түсіндіретін ілім. |
| астрономия | астрономия | Аспан денелерін және ғаламды зерттейтін ғылым. |
| ішкі әлем | внутренний мир | Адамның сезімі, ойы, жан дүниесі. |
| поэзия | поэзия | Көркемдік, бейнелі тіл арқылы жеткізілетін өнер. |
| қозғалыс | движение | Дененің бір орнынан екінші орнына ауысуы. |
| жарық сәулесі | световой луч | Жарықтың тараған жіңішке шоғы. |
| үйлесімділік | гармония | Теңдік, бір-бірімен үндес үйлесім. |
| қара құрдым | чёрная дыра | Гравитациясы күшті, жарық та шыға алмайтын аспан объектісі. |
| метеор | метеор | Аспанда жанып, жылтырап көрінетін тас. |
| сызық | линия | Метеордың аспанда қалдыратын қысқа жарық ізі. |
| тыныштық | спокойствие | Жайлылық, ішкі үйлесім күйі. |
| заңдылық | закономерность | Табиғи немесе ғылыми құбылыстың тұрақты тәртібі. |
| эмоциялық бейнелілік | эмоциональная образность | Сезімді көркем бейнелеу қабілеті. |
| рухтың үміті | надежда духа | Адамның ішкі сенімін, үмітін білдіретін поэтикалық тіркес. |
| ырғақ | ритм | Қозғалыстың немесе құбылыстың белгілі бір тәртібі. |
| адамның ішкі ғаламы | внутренняя вселенная человека | Адамның ішкі жан дүниесінің тереңдігін бейнелейтін метафора. |
| құбылыс | явление | Табиғатта немесе ғылымда байқалатын оқиға. |
| үміт сәулесі | луч надежды | Үмітті бейнелі түрде білдіретін тіркес. |
| жарықтану | свечение | Жұлдыздардың немесе денелердің жарық шашуы. |
| поэтикалық астар | поэтический подтекст | Көркем мәтіндегі жасырын бейнелі мағына. |
| шексіз ғарыш | бесконечный космос | Ғаламның кең, шеті жоқ кеңістігі. |
Тапсырмалар
1-тапсырма. Синонимдік қатар түзіңіз
2-тапсырма. Мәтіндегі метафораларды көрсетіңіз
Мәтіннен кемінде 5 метафораны теріп жазыңыз.
Мысалы: «жұлдыздар түнгі аспанда үнсіз күліп…»
3-тапсырма. Астрономиялық терминдерді топтастырыңыз
Мәтіндегі сөздерді екі топқа бөліңіз:
а) Ғылыми терминдер
ә) Көркем-экспрессивтік сөздер
4-тапсырма. Үзіндінің мазмұнын сақтай отырып, қайта жазыңыз.
Астрономия бізге ұлы ғаламның заңдылығын көрсетсе, көркем тіл сол заңдылықтың эмоциялық, бейнелі жағын ашады. Әр бір жұлдыз сәулесі – рухтың үміті, әр бір планета қозғалысы – өмірдің ырғақтары, ал шексіз ғарыш – адам ойының шексіздігі. Қорыта айтқанда, астрономия – тек көзге көрінетін ғаламды ғана емес, адамның ішкі ғаламын да зерттейтін ғылым. Оның әр құбылысы поэзияға ұласып, адамға ой мен сезімнің тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді.
5-тапсырма. Ғалам туралы көркем салыстыру құрыңыз
Келесі сөздермен көркем салыстырулар жасаңыз:
6-тапсырма. Визуалды тапсырма (креативті ойлау)
Мәтінді оқи отырып, Ғалам мен адамның ішкі әлемі арасындағы байланысты көрсететін символдық сурет немесе схема жасаңыз (ауызша немесе жазбаша сипаттама ретінде).
Ғаламның сиқыры
Астрономия мен адамның ішкі әлемі
Ғаламның сиқыры
Түнгі аспан – бұл шексіздікке қарай ұмтылған үңілу. Жұлдыздар үнсіз сөйлейді, ал олардың сәулесі – ғаламның жасырын әуені. Әр бір комета өткен шақтың естелігін әкелсе, әрбір метеор – уақыттың жылдам өтпелі сәтін еске салады. Аспан кеңістігі бізге өмірдің ритмін көрсетеді. Планеталар орбитасында айналғанда, адам өз тағдырын ойлайды. Толқындалған энергия, жарық сәулесінің сиқырлы жүруі, қара құрдымның құпиясы – бәрі біздің ішкі әлеміміздің көрінісі іспеттес. Астрономия бізге уақыт пен кеңістіктің заңдылығын үйретеді. Бірақ ең маңыздысы – ол адамға өзінің кішкентай екенін сезіндірумен қатар, шексіздікке деген құштарлықты оятады. Ғарыштағы тыныштық та, жұлдыздардың жарқырауы да адам жанын бейбітшілік пен ойлануға шақырады. Жарық сәулесі арқылы біз үміттің күшін, жылудың мәнін сеземіз. Әр бір жұлдыз – рухқа бағыт беретін шамшырақ, ал ғаламның шексіздігі – ойдың ұшқырлығын дамытатын шекарасыз кеңістік. Астрономия тек ғылыми ізденіс емес, ол адам сезімін, ойлау қабілетін және философиялық тұрғыдан өмірді тануды дамытатын поэзия. Ғаламның сиқыры бізге өзімізді, өмірді және кеңістікпен үндес болуды үйретеді.
Мәтін бойынша сөздік
| Қазақша сөз | Орысша баламасы | Түсіндірмесі (қазақша) |
|---|---|---|
| ғалам | вселенная | Барлық аспан денелерін, кеңістікті қамтитын шексіз космостық жүйе |
| түнгі аспан | ночное небо | Түнде көрінетін жұлдыздар мен ғарыш кеңістігі |
| шексіздік | бесконечность | Соңы мен шегі жоқ кеңістік немесе құбылыс |
| жұлдыз | звезда | Өзі жарық шығаратын аспан денесі |
| сәуле | луч, свет | Жарықтың көрінетін ағыны |
| әуен | мелодия | Үйлесімді дыбыстардың немесе поэтикалық мәннің көрінісі |
| комета | комета | Күнді айналып жүретін, шаң мен газдан тұратын аспан денесі |
| метеор | метеор | Атмосфераға енген кезде жарқырап көрінетін аспан тасы |
| ритм | ритм | Бірқалыпты қозғалыс немесе үйлесімділік |
| орбита | орбита | Аспан денелерінің айналу траекториясы |
| толқындалған энергия | волнообразная энергия | Энергияның тербеліс түрінде таралуы |
Тапсырмалар
1-тапсырма. Синоним табу
Төмендегі сөздерге синонимдер жазыңыз:
2-тапсырма. Антонимдік қатар түзіңіз.
3-тапсырма. Визуалды бейне
Мәтіндегі бір көріністі (түнгі аспан, қара құрдым, жұлдыздар) суреттеп, оны көрініс ретінде елестетіп жазыңыз.
4-тапсырма. Дискуссияға арналған сұрақтар
1. Ғарышқа саяхаттау адамзат болашағы үшін қаншалықты маңызды?
2. Ғаламның тыныштығы адамға не береді?
5-тапсырма. Үзінді мазмұнын сақтай отырып, қайта жазыңыз.
Аспан кеңістігі бізге өмірдің ритмін көрсетеді. Планеталар орбитасында айналғанда, адам өз тағдырын ойлайды. Толқындалған энергия, жарық сәулесінің сиқырлы жүруі, қара құрдымның құпиясы – бәрі біздің ішкі әлеміміздің көрінісі іспеттес. Астрономия бізге уақыт пен кеңістіктің заңдылығын үйретеді. Бірақ ең маңыздысы – ол адамға өзінің кішкентай екенін сезіндірумен қатар, шексіздікке деген құштарлықты оятады.
Қорытынды
Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми дәлдігі мен көркем бейнелілік қасиеттерінің өзара ықпалдасуын көрсетеді. Астрономиялық терминдер мен ұғымдар ғылыми контексте нақты мағынаға ие болса да, көркем мәтінде олар экспрессивтік қызмет атқарады. Ғаламның кеңдігі, жұлдыздардың жарқырауы, планеталардың қозғалысы адамның ішкі сезімдерін, ой тереңдігін және философиялық ойлау қабілетін бейнелі түрде көрсетуге мүмкіндік береді. Астрономия тілі тілдік жүйедегі функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.