Материалдарға оралу

Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс

Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми дәлдігі мен көркем бейнелілік қасиеттерінің өзара ықпалдасуы арқылы көрінеді. Астрономия — әлемді, ғаламды зерттейтін нақты ғылым, ал экспрессивтік стилистика — тілдің эмоциялық, бағалауыш және бейнелі мүмкіндіктерін зерттейтін сала. Осы екі бағыттың өзара әрекеті тілдің когнитивтік және эстетикалық қызметін айқындауға мүмкіндік береді. Астрономиялық терминдер мен ұғымдар (жұлдыз, планета, галактика, ғарыш, қара құрдым, энергия, орбита, комета) ғылыми контексте нақты мағынаға ие болса да, көркем мәтінде олар экспрессивтік қызмет атқарады. Мысалы, «жұлдыздар үнсіз күліп тұр», «қара құрдымның қыраны», «ғарыштың шексіз тынысы», «кометаның өтіп бара жатқан сәулесі» сияқты тіркестер астрономиялық ұғымдардың поэтикалық әлеуетін көрсетеді. Экспрессивтік стилистика тұрғысынан алғанда, астрономиялық дискурс ойдың бейнелі өрісін кеңейтеді. Ғаламның кеңдігі, жұлдыздардың жарқырауı, планеталардың қозғалысы адамның ішкі сезімдерін, ой тереңдігін және философиялық ойлау қабілетін бейнелі түрде көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл астрономиялық терминологияны көркем мәтіндерде қолдануға жол ашады.

Ғылыми стиль мен экспрессивтік стильдің өзара ықпалдасуы астрономиялық еңбектерде де байқалады. Зерттеуші автор жаңа ашылымды немесе зерттеу нәтижесін сипаттау барысында кейде бағалауыш немесе эмоциялық реңкі бар сөздерді қолданады: «ерекse құбылыс», «ғажайып көрініс», «тылсым энергия», «ғарыштағы таңғажайып гармония». Бұл тәсіл ғылыми мәтіннің эмоционалды әсерін күшейтіп, оқырманға ақпаратты қабылдауды жеңілдетеді. Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми және көркем қызметтерінің тоғысуында жатыр. Астрономиялық ұғымдардың көркем және метафоралық түрде қолданылуы тілдің бейнелеу мүмкіндігін арттырып, адамның ғаламды және өз ішкі әлемін қабылдауын тереңдетеді. Осылайша, астрономия тілі тілдік жүйедегі функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.

Мәтін бойынша сөздік

Қазақша сөз/тіркес Орысша баламасы Түсіндірмесі
астрономияастрономияҒаламды, аспан денелерін және олардың қозғалысын зерттейтін ғылым.
экспрессивтік стилистикаэкспрессивная стилистикаТілдің эмоциялық, бейнелі, бағалауыш мүмкіндіктерін зерттейтін сала.
ғарышкосмосЖер атмосферасынан тыс кеңістік, әлем кеңдігі.
ғаламвселеннаяБарлық жұлдыз, планета, материя мен энергияны қамтитын тұтас әлем.
жұлдыззвездаӨзі жарық шығаратын аспан денесі.
планетапланетаЖұлдызды айнала қозғалатын аспан денесі.
галактикагалактикаЖұлдыздар жүйесі; жұлдыздар, газдар, шаңдар шоғыры.
қара құрдымчёрная дыраЖарық та қаша алмайтын аса тығыз астрономиялық объект.
энергияэнергияЖұмыс істеу қабілеті, физикалық шамалардың бірі.
орбитаорбитаАспан денесінің траекториясы, айналу жолы.
кометакометаМұзды және тасты ядросы бар, ұзын құйрықты аспан денесі.
терминологиятерминологияБелгілі бір ғылым саласындағы арнайы сөздер жүйесі.
дискурсдискурсТілдік коммуникация кеңістігі, мәтіндік-мәдени орта.
бейнелі өрісобразное полеКөркем ойды жеткізуге арналған метафоралық, эмоциялық кеңістік.
поэтикалық әлеуетпоэтический потенциалСөздің көркем бейне жасауға мүмкіндігі.
құбылысявлениеТабиғатта немесе ғылымда байқалатын заңдылықты оқиға.
тылсым энергиямистическая энергияТүсіндіруі қиын, ерекше әсерге ие энергия туралы бейнелі тіркес.
гармониягармонияТеңдік пен үйлесім.
когнитивтік қызметкогнитивная функцияТанымдық, ақпаратты қабылдау және өңдеу қызметі.
эстетикалық қызметэстетическая функцияӘсемдік сезімін тудыруға бағытталған тілдің көркемдік қызметі.
ықпалдасувзаимодействиеЕкі құбылыстың өзара әсерлесуі.
бағалауыш сөздероценочная лексикаҚұбылысқа баға беретін сөздер (жақсы, ерекше, ғажайып т.б.).
эмоциялық реңкэмоциональная окраскаСөздің сезімге әсер ету қасиеті.
көркем мәтінхудожественный текстӘдебиетте қолданылатын образды мәтін.
ғылыми стильнаучный стильҒылымға тән дәл, нақты, жүйелі тілдік стиль.
экспрессивтік қызметэкспрессивная функцияСезімді, эмоцияны жеткізуге бағытталған тілдік қызмет.
бейнелеу мүмкіндігіизобразительная возможностьТілдің образ жасау қабілеті.
философиялық ойлауфилософское мышлениеТерең, абстрактылы ойлау жүйесі.
сезім тереңдігіглубина чувствАдамның ішкі эмоциялық әлемінің байлығы.
ауқымды кеңістік (ғарыштың шексіздігі)бесконечное пространствоӘлемнің шексіз көлемін білдіретін түсінік.

Практикалық тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтіннен метафоралық-экспрессивтік тіркестерді табыңыз:

Мысалы: «ғарыштың шексіз тынысы»

2-тапсырма. Метафоралық сөйлем құрастыру

Астрономиялық терминдерді пайдаланып, 5 көркем метафора жазыңыз.

Мысалы: «Жұлдыздар түннің үніне әуен қосып тұр.»

3-тапсырма. Адам өмірі мен ғарыш құбылыстарының ұқсастығын сипаттайтын 5 салыстыру сөйлемі жазыңыз.

Мысалы: «Адамның ойлары да галактика секілді — шексіз.»

4-тапсырма. Постер жасаңыз. «Ғалым тілі мен ақын тілі: тоғысқан екі әлем»

Құрылымы:

  • Негізгі астрономиялық терминдер
  • Олардың экспрессивтік мағынасы
  • Метафоралық мысалдар
  • Ғылым + өнер байланысы схемасы
  • Қысқа дәйексөз

5-тапсырма. Төмендегі сөздердің ғылыми және бейнелі/экспрессивтік мағынасын ажыратыңыз:

Сөз Ғылыми мағынасы Көркем мағынасы
Жұлдыз
Қара құрдым
Комета
Орбита
Галактика

6-тапсырма. Берілген түбірлерден көне дүниетанымға байланысты туынды сөздер жасаңыз:

Ай, Жұлдыз, Күн, Шолпан, Аспан

Мысалы: Ай + лық → айлық, айлақ.

7-тапсырма. Төмендегі космонимдермен бір-бір күрделі сөйлем құраңыз:

Үркер, Темірқазық, Жетіқарақшы, Шолпан

Үлгі: Қазақтар Темірқазыққа қарап, бағытын анықтағандықтан, бұл жұлдыз халық дүниетанымында айрықша орын алған.


Ғаламның үнсіз әуені

Ғалам – шексіздікке ұмтылған тылсым әлем. Жұлдыздар түнгі аспанда үнсіз күліп, планеталар өз орбитасында айналып жүреді. Әрбір комета – өткен шақтың әңгімесін айтып, әрбір галактика – шексіздік философиясын көрсетеді. Астрономия – бұл тек ғылым ғана емес, ол адам санасы мен жүрегінің ішкі әлемін зерттейтін поэзия. Ғарыштағы әр қозғалыс, әр жарық сәулесі – бізге өмірдің тәртібі мен үйлесімділігін еске салады. Күннің сәулесі жерге жеткенде, өмірдің жылуы ғана емес, үміттің де сәулесі таралады. Қара құрдымның құпиясы, жұлдыздардың жарқырауы, метеорлардың өтіп бара жатқан сызығы – бәрі адамның ішкі сезіміне әсер ететін көркем тілдің құралы. Ғалам бізге тыныштық, ойлану және өз орнымызды түсіну мүмкіндігін сыйлайды. Астрономия бізге ұлы ғаламның заңдылығын көрсетсе, көркем тіл сол заңдылықтың эмоциялық, бейнелі жағын ашады. Әр бір жұлдыз сәулесі – рухтың үміті, әр бір планета қозғалысы – өмірдің ырғақтары, ал шексіз ғарыш – адам ойының шексіздігі. Қорыта айтқанда, астрономия – тек көзге көрінетін ғаламды ғана емес, адамның ішкі ғаламын да зерттейтін ғылым. Оның әр құбылысы поэзияға ұласып, адамға ой мен сезімнің тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді.

Мәтін бойынша сөздік

Қазақша сөз/тіркес Орысша баламасы Түсіндірмесі
ғаламвселеннаяБарлық жұлдыздар мен планеталар орналасқан шексіз кеңістік.
шексіздікбесконечностьШеті мен шегі жоқ кеңістік, уақыт немесе құбылыс.
тылсым әлемтаинственный мирҚұпияға, жұмбаққа толы кеңістік немесе құбылыс.
жұлдыздарзвездыЖарык шығаратын аспан денелері.
үнсіз күліпмолчаливо улыбаютсяЖұлдыздардың жарқырауын көркем тілмен сипаттау.
планетапланетаЖұлдызды айнала қозғалатын аспан денесі.
орбитаорбитаАспан денелерінің қозғалыс жолы.
кометакометаҚұйрықты, мұзды ядросы бар аспан денесі.
галактикагалактикаЖұлдыздар, планеталар, газдар мен шаңнан тұратын үлкен жүйе.
философиясыфилософияНегізгі мәнді, ой тереңдігін түсіндіретін ілім.
астрономияастрономияАспан денелерін және ғаламды зерттейтін ғылым.
ішкі әлемвнутренний мирАдамның сезімі, ойы, жан дүниесі.
поэзияпоэзияКөркемдік, бейнелі тіл арқылы жеткізілетін өнер.
қозғалысдвижениеДененің бір орнынан екінші орнына ауысуы.
жарық сәулесісветовой лучЖарықтың тараған жіңішке шоғы.
үйлесімділікгармонияТеңдік, бір-бірімен үндес үйлесім.
қара құрдымчёрная дыраГравитациясы күшті, жарық та шыға алмайтын аспан объектісі.
метеорметеорАспанда жанып, жылтырап көрінетін тас.
сызықлинияМетеордың аспанда қалдыратын қысқа жарық ізі.
тыныштықспокойствиеЖайлылық, ішкі үйлесім күйі.
заңдылықзакономерностьТабиғи немесе ғылыми құбылыстың тұрақты тәртібі.
эмоциялық бейнелілікэмоциональная образностьСезімді көркем бейнелеу қабілеті.
рухтың үмітінадежда духаАдамның ішкі сенімін, үмітін білдіретін поэтикалық тіркес.
ырғақритмҚозғалыстың немесе құбылыстың белгілі бір тәртібі.
адамның ішкі ғаламывнутренняя вселенная человекаАдамның ішкі жан дүниесінің тереңдігін бейнелейтін метафора.
құбылысявлениеТабиғатта немесе ғылымда байқалатын оқиға.
үміт сәулесілуч надеждыҮмітті бейнелі түрде білдіретін тіркес.
жарықтанусвечениеЖұлдыздардың немесе денелердің жарық шашуы.
поэтикалық астарпоэтический подтекстКөркем мәтіндегі жасырын бейнелі мағына.
шексіз ғарышбесконечный космосҒаламның кең, шеті жоқ кеңістігі.

Тапсырмалар

1-тапсырма. Синонимдік қатар түзіңіз

2-тапсырма. Мәтіндегі метафораларды көрсетіңіз

Мәтіннен кемінде 5 метафораны теріп жазыңыз.

Мысалы: «жұлдыздар түнгі аспанда үнсіз күліп…»

3-тапсырма. Астрономиялық терминдерді топтастырыңыз

Мәтіндегі сөздерді екі топқа бөліңіз:

а) Ғылыми терминдер

ә) Көркем-экспрессивтік сөздер

4-тапсырма. Үзіндінің мазмұнын сақтай отырып, қайта жазыңыз.

Астрономия бізге ұлы ғаламның заңдылығын көрсетсе, көркем тіл сол заңдылықтың эмоциялық, бейнелі жағын ашады. Әр бір жұлдыз сәулесі – рухтың үміті, әр бір планета қозғалысы – өмірдің ырғақтары, ал шексіз ғарыш – адам ойының шексіздігі. Қорыта айтқанда, астрономия – тек көзге көрінетін ғаламды ғана емес, адамның ішкі ғаламын да зерттейтін ғылым. Оның әр құбылысы поэзияға ұласып, адамға ой мен сезімнің тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді.

5-тапсырма. Ғалам туралы көркем салыстыру құрыңыз

Келесі сөздермен көркем салыстырулар жасаңыз:

6-тапсырма. Визуалды тапсырма (креативті ойлау)

Мәтінді оқи отырып, Ғалам мен адамның ішкі әлемі арасындағы байланысты көрсететін символдық сурет немесе схема жасаңыз (ауызша немесе жазбаша сипаттама ретінде).


Ғаламның сиқыры

Түнгі аспан – бұл шексіздікке қарай ұмтылған үңілу. Жұлдыздар үнсіз сөйлейді, ал олардың сәулесі – ғаламның жасырын әуені. Әр бір комета өткен шақтың естелігін әкелсе, әрбір метеор – уақыттың жылдам өтпелі сәтін еске салады. Аспан кеңістігі бізге өмірдің ритмін көрсетеді. Планеталар орбитасында айналғанда, адам өз тағдырын ойлайды. Толқындалған энергия, жарық сәулесінің сиқырлы жүруі, қара құрдымның құпиясы – бәрі біздің ішкі әлеміміздің көрінісі іспеттес. Астрономия бізге уақыт пен кеңістіктің заңдылығын үйретеді. Бірақ ең маңыздысы – ол адамға өзінің кішкентай екенін сезіндірумен қатар, шексіздікке деген құштарлықты оятады. Ғарыштағы тыныштық та, жұлдыздардың жарқырауы да адам жанын бейбітшілік пен ойлануға шақырады. Жарық сәулесі арқылы біз үміттің күшін, жылудың мәнін сеземіз. Әр бір жұлдыз – рухқа бағыт беретін шамшырақ, ал ғаламның шексіздігі – ойдың ұшқырлығын дамытатын шекарасыз кеңістік. Астрономия тек ғылыми ізденіс емес, ол адам сезімін, ойлау қабілетін және философиялық тұрғыдан өмірді тануды дамытатын поэзия. Ғаламның сиқыры бізге өзімізді, өмірді және кеңістікпен үндес болуды үйретеді.

Мәтін бойынша сөздік

Қазақша сөз Орысша баламасы Түсіндірмесі (қазақша)
ғаламвселеннаяБарлық аспан денелерін, кеңістікті қамтитын шексіз космостық жүйе
түнгі аспанночное небоТүнде көрінетін жұлдыздар мен ғарыш кеңістігі
шексіздікбесконечностьСоңы мен шегі жоқ кеңістік немесе құбылыс
жұлдыззвездаӨзі жарық шығаратын аспан денесі
сәулелуч, светЖарықтың көрінетін ағыны
әуенмелодияҮйлесімді дыбыстардың немесе поэтикалық мәннің көрінісі
кометакометаКүнді айналып жүретін, шаң мен газдан тұратын аспан денесі
метеорметеорАтмосфераға енген кезде жарқырап көрінетін аспан тасы
ритмритмБірқалыпты қозғалыс немесе үйлесімділік
орбитаорбитаАспан денелерінің айналу траекториясы
толқындалған энергияволнообразная энергияЭнергияның тербеліс түрінде таралуы

Тапсырмалар

1-тапсырма. Синоним табу

Төмендегі сөздерге синонимдер жазыңыз:

2-тапсырма. Антонимдік қатар түзіңіз.

3-тапсырма. Визуалды бейне

Мәтіндегі бір көріністі (түнгі аспан, қара құрдым, жұлдыздар) суреттеп, оны көрініс ретінде елестетіп жазыңыз.

4-тапсырма. Дискуссияға арналған сұрақтар

1. Ғарышқа саяхаттау адамзат болашағы үшін қаншалықты маңызды?

2. Ғаламның тыныштығы адамға не береді?

5-тапсырма. Үзінді мазмұнын сақтай отырып, қайта жазыңыз.

Аспан кеңістігі бізге өмірдің ритмін көрсетеді. Планеталар орбитасында айналғанда, адам өз тағдырын ойлайды. Толқындалған энергия, жарық сәулесінің сиқырлы жүруі, қара құрдымның құпиясы – бәрі біздің ішкі әлеміміздің көрінісі іспеттес. Астрономия бізге уақыт пен кеңістіктің заңдылығын үйретеді. Бірақ ең маңыздысы – ол адамға өзінің кішкентай екенін сезіндірумен қатар, шексіздікке деген құштарлықты оятады.

Қорытынды

Астрономия мен экспрессивтік стилистика арасындағы байланыс тілдің ғылыми дәлдігі мен көркем бейнелілік қасиеттерінің өзара ықпалдасуын көрсетеді. Астрономиялық терминдер мен ұғымдар ғылыми контексте нақты мағынаға ие болса да, көркем мәтінде олар экспрессивтік қызмет атқарады. Ғаламның кеңдігі, жұлдыздардың жарқырауы, планеталардың қозғалысы адамның ішкі сезімдерін, ой тереңдігін және философиялық ойлау қабілетін бейнелі түрде көрсетуге мүмкіндік береді. Астрономия тілі тілдік жүйедегі функционалдық стильдер арасындағы өзара ықпалдастықтың маңызды элементіне айналады.